Thống kê mới nhất của Bộ Y tế cho thấy, Việt Nam có gần 28.000 người lao động mắc bệnh bụi phổi, tuy nhiên con số thực tế có thể cao hơn gấp nhiều lần. Trong danh sách 30 nghề nghiệp nằm trong danh mục thanh toán bảo hiểm y tế, bệnh bụi phổi chiếm tỷ lệ cao nhất với 74% các trường hợp.

Theo GS.TS.BS Ngô Quý Châu (Giám đốc chuyên môn kiêm Cố vấn cao cấp khoa Nội hô hấp, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh Hà Nội) bệnh bụi phổi làm xơ cứng buồng phổi, người bệnh có nguy cơ mất khả năng lao động, thậm chí đe dọa tính mạng.

Nhận biết và phân loại

Bệnh bụi phổi là một trong nhóm bệnh lý phổi kẽ do hít phải một số loại bụi làm tổn thương phổi. Bệnh thường gặp phải ở nơi làm việc nên còn được gọi là bệnh phổi nghề nghiệp.

Bụi phổi là tình trạng tích tụ bụi bẩn nhiều năm trong phổi và tiến triển thành bệnh. Khi phổi của người bệnh không thể loại bỏ tất cả hạt bụi này sẽ dẫn đến tình trạng viêm phổi, có thể gây ra các mô sẹo. Bệnh cũng gây tổn thương các mạch máu và túi khí (phế nang) trong phổi, khiến các mô bao quanh túi khí và đường dẫn khí trở nên dày hơn, cứng hơn. Tình trạng này được gọi là bệnh phổi kẽ, lúc này người bệnh có thể gặp các triệu chứng khó thở nặng hơn.

Giáo sư Châu cho biết, bệnh bụi phổi xuất hiện ở nhiều dạng khác nhau, tùy vào loại bụi trong phổi của người bệnh. Trong đó, thường gặp nhất là bệnh bụi phổi amiăng, bệnh bụi phổi silic và bệnh bụi phổi công nhân than (còn được gọi là CWP hoặc phổi đen). Các bệnh này xảy ra khi người bệnh hít phải amiăng, bụi silic và bụi mỏ than.

Bệnh bụi phổi có thể xuất hiện ở dạng đơn giản hoặc phức tạp. Ở trường hợp đơn giản, trên phim X-quang có thể xuất hiện các mô sẹo nhỏ dưới dạng các vòng tròn và dày lên, còn được gọi là nốt sần. Trường hợp bệnh tiến triển phức tạp, gây biến chứng, phổi có rất nhiều sẹo được gọi là xơ hóa phổi.

Theo giáo sư Châu, thông thường khi những hạt bụi xâm nhập vào phổi phải mất nhiều năm mới hình thành, phát triển thành bệnh bụi phổi. Tuy nhiên, một số trường hợp bệnh có thể tiến triển nhanh chỉ sau một thời gian ngắn người bệnh hít một lượng lớn bụi vào phổi, đặc biệt là bụi phổi silic. Bệnh tiến triển nặng có thể dẫn đến suy giảm chức năng của phổi, suy thoái các cơ quan nội tạng, tàn phế và nguy cơ đe dọa tính mạng.

Nguyên nhân và các triệu chứng

Nguyên nhân chính của bệnh bụi phổi là do người bệnh tiếp xúc với những vật liệu có khả năng phát tán thành những hạt rất nhỏ và xâm nhập vào phổi. Có rất nhiều loại bụi, trong đó thường gặp nhất là amiăng, bụi than và phổ biến nhất là silic.

Silic được tìm thấy trong cát, sa thạch, granite, đá phiến, kim loại và quặng than. Giáo sư Châu nhận định, bệnh bụi phổi silic hình thành và tiến triển chậm, thường xảy ra sau khoảng 5-10 năm người bệnh tiếp xúc với loại bụi này.

Triệu chứng của bệnh bụi phổi khác nhau tùy theo tác nhân gây bệnh và mức độ nghiêm trọng của bệnh. Người bệnh có thể không có triệu chứng gì hoặc có triệu chứng từ nhẹ đến nặng. Các triệu chứng thường gặp nhất là: ho khan hoặc ho khạc đờm đen; có thể ho ra máu vào buổi sáng; cảm giác đau nhói ở ngực, tức ngực; khó thở, hụt hơi.

"Bụi phổi nếu không được phát hiện sớm và can thiệp kịp thời có thể dẫn đến các biến chứng nguy hiểm, thậm chí đe dọa tính mạng. Ngay cả khi người bệnh đã được điều trị nhưng không được chăm sóc tốt, không phòng ngừa các nguy cơ làm bệnh tái phát vẫn có thể gây biến chứng", giáo sư Châu nhấn mạnh.

Các biến chứng nguy hiểm của bệnh bụi phổi thường gặp gồm: viêm phế quản mạn tính; suy hô hấp; ung thư phổi; bệnh lao phổi; tâm phế mạn.

Đối tượng dễ mắc bệnh

Bất kỳ ai tiếp xúc trực tiếp với bụi đều có nguy cơ hít bụi vào phổi dẫn đến mắc bệnh bụi phổi. Một nghiên cứu cho thấy khoảng 16% công nhân khai thác than ở Mỹ có thể mắc phải tình trạng xơ hóa kẽ do bụi than.

Bên cạnh đó, có một số yếu tố nguy cơ khác gồm: người thường xuyên hút thuốc lá; người tiếp xúc với bụi ở mức độ cao; người tiếp xúc với bụi trong thời gian dài.

Người bệnh cần đến ngay cơ sở y tế để được khám, chẩn đoán chính xác và điều trị hiệu quả khi có các triệu chứng khó thở, ho dai dẳng kéo dài, ho khan hoặc ho có đờm đen, hoặc người bệnh nằm trong nhóm đối tượng có nguy cơ cao mắc bệnh bụi phổi.

Phương pháp điều trị và phòng bệnh

Theo giáo sư Châu, hiện chưa có phương pháp điều trị dứt điểm bệnh bụi phổi. Các phương pháp hiện tại chủ yếu là sử dụng kháng sinh, rửa phổi hoặc thở oxy nhằm mục đích kiểm soát các triệu chứng bệnh, ngăn ngừa nguy cơ bệnh tiến triển nhanh chóng, gây biến chứng nguy hiểm, đe dọa sức khỏe và tính mạng người bệnh.

Bác sĩ khuyên người bệnh nên ngưng hút thuốc lá nếu có thói quen này, tránh tiếp xúc với bụi, giúp cho việc điều trị bệnh bụi phổi hiệu quả hơn. Trong trường hợp do đặc tính công việc, cần thực hiện các biện pháp bảo vệ đường thở cần thiết, thăm khám định kỳ để sớm phát hiện bệnh. Một số người bệnh có triệu chứng khó thở có thể cân nhắc liệu pháp oxy hoặc thở máy. Sử dụng thuốc giãn phế quản để giúp mở đường thở, giảm các triệu chứng khó thở ở người bệnh. Tuy nhiên, việc dùng thuốc cần có chỉ định từ bác sĩ, khuyến cáo người bệnh không tự ý dùng thuốc tránh các tác dụng phụ không mong muốn.

Hiện nay, bệnh bụi phổi chưa có phương pháp điều trị triệt để, do đó việc phòng ngừa đóng vai trò vô cùng quan trọng. Giáo sư Châu khuyên mỗi người nên tiêm vaccine đầy đủ theo khuyến cáo của Bộ Y tế; thực hiện đeo khẩu trang đúng cách; rửa tay sạch sẽ bằng xà phòng, nhất là sau khi tiếp xúc với bụi bẩn; không hút thuốc lá; khám sức khỏe định kỳ để sớm phát hiện các bất thường.

Ngoài ra, người lao động thường xuyên làm việc và tiếp xúc với bụi cần trang bị bảo hộ đầy đủ như quần áo, khẩu trang, kính mát... Đến ngay cơ sở y tế để được thăm khám, chẩn đoán chính xác và hướng dẫn điều trị hiệu quả khi có các triệu chứng bất thường.

Với trường hợp người mắc bệnh bụi phổi, để quá trình hồi phục sau điều trị diễn ra nhanh hơn, người bệnh nên ngừng hút thuốc và tránh hút khói thuốc bị động; nghỉ ngơi hợp lý, không làm việc quá sức; thực hiện chế độ ăn uống khoa học, cung cấp đầy đủ dinh dưỡng cho cơ thể, có thể chia bữa ăn thành nhiều bữa ăn nhỏ hơn nếu việc đầy bụng khiến người bệnh khó thở; tập luyện thể dục thể thao thường xuyên, xin ý kiến bác sĩ về các bài tập vận động phù hợp, hỗ trợ việc phục hồi chức năng phổi tốt hơn.

Thúy Nguyễn