Tuyến thượng thận là tuyến nội tiết nhỏ, có dạng hình tam giác, nằm trên đỉnh đầu của hai quả thận. Kích thước tuyến thượng thận tương đương quả óc chó. Mỗi tuyến thượng thận có cấu tạo hai phần gồm: vỏ thượng thận (phần bên ngoài) và tủy thượng thận (phần bên trong). Hormone do tuyến thượng thận sản xuất có chức năng tác động đến khả năng chuyển hóa thức ăn thành năng lượng; hỗ trợ kiểm soát lượng đường huyết, duy trì huyết áp ổn định, cân bằng natri và điện giả. Chúng còn cân bằng hormone giới tính estrogen và testosterone, ham muốn tình dục; phản ứng với căng thẳng.
Nguyên nhân
Bác sĩ Võ Trần Nguyên Duy, khoa Nội tiết - Đái tháo đường, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP HCM cho biết, suy tuyến thượng thận là tình trạng tuyến thượng thận không tạo đủ hormone cortisol làm ảnh hưởng đến quá trình chuyển hóa. Có hai loại suy tuyến thượng thận gồm suy tuyến thượng thận nguyên phát và suy tuyến thượng thận thứ phát.
Hình ảnh mô tả hai tuyến thượng thận. Ảnh: Shutterstock
Suy tuyến thượng thận nguyên phát là một dạng rối loạn xảy ra khi tuyến thượng thận hoạt động không hiệu quả và sản xuất không đủ lượng hormone cần thiết. Tình trạng này còn do tuyến thượng thận hoạt động không bình thường vì yếu tố bẩm sinh, tuyến thượng thận nhiễm trùng lao, nhiễm nấm, rối loạn di truyền của các tuyến nội tiết.
Suy tuyến thượng thận thứ phát là tình trạng tuyến yên không sản xuất đủ hormone ACTH (adrenocorticotropin) khiến tuyến thượng thận không tạo đủ cortisol. Bệnh thường xảy ra ở người bệnh hen suyễn hoặc viêm khớp dạng thấp dùng một số loại thuốc steroid trong thời gian dài. Các nguyên nhân khác dẫn đến suy tuyến thượng thận thứ phát bao gồm: u tuyến yên, tuyến yên bị cắt bỏ hoặc điều bị bằng bức xạ, nhiễm lao, điều trị cường vỏ thượng thận, ung thư di căn tuyến thượng thận, dùng thuốc kháng đông máu gây chảy máu ở tuyến thượng thận...
Triệu chứng
Triệu chứng suy tuyến thượng thận ở mỗi người sẽ khác nhau như mệt mỏi, chóng mặt, da sẫm màu, vùng núm vú, miệng, trực tràng, bìu, âm đạo bị xanh đen. Người bệnh có thể thường xuyên bị buồn nôn, nôn mửa, bụng cồn cào khó chịu, tiêu chảy; đau cơ, huyết áp thấp, hạ đường huyết; vô kinh, kinh nguyệt không đều.
Theo bác sĩ Duy, tùy vào nguyên nhân gây bệnh thể nguyên phát hay thứ phát, bác sĩ sẽ có phát đồ điều trị khác nhau. Nhìn chung người bệnh suy tuyến thượng thận được điều trị bằng các loại thuốc hormone (glucocorticoid và mineralocorticoid) để thay thế các hormone mà tuyến thượng thận không tạo ra được.
Để hạn chế tác dụng phụ của thuốc, bác sĩ chỉ định liều thấp nhất rồi tăng dần cho đến khi đạt hiệu quả điều trị. Trong suốt quá trình đó, người bệnh được theo dõi các biểu hiện lâm sàng và sinh hóa để điều chỉnh liều. Trong các tình huống đặc thù (thai kỳ, phẫu thuật, chấn thương nặng...), bác sĩ sẽ có những chỉ định phối hợp nhằm kiểm soát tốt sức khỏe. Bệnh suy tuyến thượng thận ở trẻ em cần có phác đồ riêng, phù hợp từng tình trạng sức khỏe cũng như cân nặng.
Điều trị
Bác sĩ Duy cho biết thêm, suy tuyến thượng thận rất nguy hiểm. Khi không được điều trị đúng cách, người bệnh suy tuyến thượng thận dễ bị suy tuyến thượng thận cấp dẫn đến biến chứng nguy hiểm sốc, co giật, hôn mê, thậm chí tử vong. Nguyên nhân dẫn đến tình trạng này có thể do căng thẳng, ngưng uống steroid hoặc giảm lượng steroid đột ngột.
Tự ý sử dụng corticoid, nhất là ở những người bệnh xương khớp dễ dẫn đến suy tuyến thượng thận thứ phát. Ảnh: Shutterstock
Người bệnh bị suy tuyến thượng thận cấp cần được truyền dung dịch nước muối sinh lý ngay. Sau đó, bác sĩ tiêm hydrocortison hemisuccinat, điều trị chuyên khoa nhằm điều chỉnh nước và điện giải, bổ sung hormone thay thế, theo dõi tình trạng bệnh lý liên tục.
Khi qua cơn nguy kịch, người bệnh cần tiếp tục theo dõi các dấu hiệu sinh tồn, nếu có dấu hiệu tái phát phải xử trí ngay lập tức. Bệnh nhân sẽ được chăm sóc, điều trị nâng cao thể trạng, bổ sung vitamin thiết yếu và các thuốc bảo vệ gan, hô hấp... Các dấu hiệu của suy tuyến thượng thận cấp gồm sụt cân, chán ăn không rõ nguyên nhân; vã mồ hôi không kiểm soát; da nhợt nhạt, lạnh, cảm giác nhớp nháp. Người bệnh có thể bị nôn mửa, tiêu chảy nặng; thở nhanh, khó thở, chóng mặt đi kèm với đau đầu dữ dội; suy yếu cơ bắp nghiêm trọng, mất ý thức.
Theo bác sĩ Duy, 24 giờ đầu tiên sau khi có dấu hiệu suy tuyến thượng thận cấp là giai đoạn nguy hiểm. Tình trạng mất nước, sốt cao, mất tri giác, loạn mạch... có thể xảy ra bất cứ lúc nào. Người bệnh cần được nhập viện theo dõi, làm xét nghiệm kiểm tra mỗi 4-6 giờ để đánh giá tình trạng bệnh.
Phòng bệnh
Bệnh suy tuyến thượng thận ảnh hưởng lớn đến sức khỏe. Từ nguyên nhân gây suy tuyến thượng thận, bác sĩ Duy khuyên mọi người cần chú ý đến các vấn đề dưới đây để phòng ngừa bệnh. Việc tự ý sử dụng corticoid, nhất là ở những người bệnh xương khớp dễ dẫn đến suy tuyến thượng thận thứ phát. Do đó, dù mắc bệnh gì, khi chưa có chỉ định của bác sĩ, người dân không nên tự ý sử dụng thuốc cũng như các loại thuốc chứa thành phần corticoid.
Trường hợp bị các tình trạng phải sử dụng corticoid lâu dài, người bệnh cần đi khám bệnh định kỳ theo lịch hẹn của bác sĩ hoặc bất cứ khi nào thấy cơ thể có những biểu hiện khác thường. Từ đó, bác sĩ có thể điều chỉnh thuốc, có phác đồ điều trị phù hợp.
Trường hợp đã bị suy tuyến thượng thận thì tình trạng suy tuyến thượng thận cấp rất nguy hiểm, có thể tử vong nếu không cấp cứu kịp thời. Người bệnh phải dùng thuốc corticoid suốt đời, luôn mang thuốc dự trữ bên cạnh. Khi stress, người bệnh cần báo ngay với bác sĩ để điều chỉnh liều thuốc vì lúc này cơ thể không đáp ứng với corticoid dạng uống.
Suy tuyến thượng thận có thể được phòng tránh bằng lối sống khoa học (ăn uống lành mạnh, không hút thuốc, uống rượu bia, chất kích thích...); tập luyện thể dục hàng ngày. Khám sức khỏe định kỳ giúp kịp thời phát hiện bệnh và có phác đồ điều trị kịp thời. Người có các bệnh lý về cầu thận cần được điều trị dứt điểm để tránh biến chứng nguy hiểm lên thận cũng như suy tuyến thượng thận.
Nguyễn Trăm