"Bắt đầu phẫu thuật", hiệu lệnh từ bác sĩ Mỹ Nhi, 60 tuổi, Giám đốc Trung tâm Sản Phụ khoa, tại Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP HCM, cất lên từ buồng điều khiển.

Giữa phòng mổ Hybrid rộng hơn 65 m2 là êkíp 10 người gồm bác sĩ phụ mổ, kíp gây mê, điều dưỡng dụng cụ. Thay vì chuẩn bị dao, kéo, băng gạc, mọi thao tác của cả kíp đều nhận lệnh từ "thuyền trưởng" phân công cho robot. Hình ảnh khoang bụng người bệnh hiện lên trong hệ thống màn hình 3D phóng đại gấp 15 lần: từng mạch máu, từng thớ mô mỏng như sợi chỉ đều sắc nét. Bác sĩ Nhi điều khiển 4 cánh tay robot di chuyển trong ổ bụng bệnh nhân, bóc tách, cắt, khâu, cầm máu. Sau 1,5 giờ, tử cung của người bệnh được cắt bỏ hoàn toàn và đưa ra ngoài qua ngả âm đạo.

Đây là ca phẫu thuật phụ khoa đầu tiên bằng robot Da Vinci Xi tại Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP HCM, hôm 4/11, là cột mốc mới trong hành trình hơn ba thập kỷ làm nghề của bác sĩ Nhi. Bà cũng là người đặt những viên gạch đầu tiên cho mổ nội soi ít xâm lấn trong ngành Sản Phụ khoa Việt Nam.

Phương pháp phẫu thuật bằng robot ra đời từ những năm 1980, đến năm 2005 Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) phê duyệt sử dụng vào điều trị phụ khoa. Năm 2016, Việt Nam lần đầu tiên áp dụng phẫu thuật robot chủ yếu mổ ngoại khoa, nay mới triển khai mổ lĩnh vực sản phụ khoa.

Với cách mổ mở truyền thống, bác sĩ trực tiếp tiếp cận cơ thể bệnh nhân để thao tác phẫu thuật. Mổ bằng robot, bác sĩ ngồi cách bệnh nhân 3-5 m điều khiển 4 cánh tay robot tiếp cận vùng mổ. Thao tác mổ bằng máy móc hoàn toàn xa lạ với các phẫu thuật viên Việt Nam vốn quen đứng kề người bệnh, nghe từng nhịp thở, cảm nhận độ căng của mô qua đầu ngón tay, bác sĩ Nhi giải thích. Do đó, một bác sĩ để được thao tác robot phẫu thuật phải trải qua huấn luyện khắt khe với những quy định giờ mổ kỹ thuật như những phi công lái máy bay hiện đại.

"Phẫu thuật cho bệnh nhân bằng robot là ước mơ lớn nhất gần 20 năm qua của tôi", nữ bác sĩ nói.

Lái robot bằng bàn tay 30 năm cầm dao mổ

Bác sĩ Mỹ Nhi là một trong những người tiên phong đưa nội soi sản phụ khoa vào ứng dụng tại Việt Nam. Năm 1996, khoa Nội soi Bệnh viện Từ Dũ chính thức ra đời, bác sĩ Nhi được bổ nhiệm làm Phó trưởng khoa, một năm sau trở thành trưởng khoa trẻ tuổi nhất tại bệnh viện, đảm trách hoạt động chuyên môn.

Những kinh nghiệm từ hơn 10.000 ca mổ nội soi bây giờ được bà áp dụng vào tiếp cận robot: cách quan sát cấu trúc giải phẫu, kỹ thuật di chuyển dụng cụ, khả năng phán đoán nhanh trong tình huống bất ngờ. Nhớ lại cảm xúc lần đầu tiên điều khiển robot phẫu thuật, nữ bác sĩ có hơn 30 năm kinh nghiệm cầm dao mổ nói: "Tôi mê đến mức không ngủ được".

Năm 2007, khi tham dự Hội nghị Phẫu thuật nội soi tại Mỹ, bác sĩ Nhi mới lần đầu được thị phạm ca phẫu thuật cắt tử cung bằng robot. "Khi ấy tôi nghĩ không biết bao giờ Việt Nam mới được tiếp cận kỹ thuật này", bác sĩ nhớ lại, cho hay rào cản lớn nhất không phải tay nghề hay trình độ bác sĩ mà là chi phí cho hệ thống robot trị giá hàng chục tỷ đồng nên ít bệnh viện dám đầu tư.

Về nước, mỗi khi đứng trước ca mổ khó, phẫu thuật nội soi không thể bóc thành công phải chuyển qua mổ mở, bác sĩ Nhi lại nghĩ "nếu có robot thì tốt biết bao". Trong phụ khoa, có những vùng mô sâu nằm giữa những bó mạch chằng chịt nên nội soi truyền thống rất khó xử lý. Tình huống này, robot có cánh tay xoay chuyển, dễ dàng phẫu thuật được.

Sau dịch Covid-19, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP HCM đón một lượng lớn bệnh nhân Việt kiều, người nước ngoài tới chữa bệnh. Nhiều ca khám phụ khoa, muốn đăng ký mổ robot càng nhiều. Năm 2023, thống kê tại Mỹ có khoảng 390.000 ca phẫu thuật phụ khoa bằng robot. Quy mô thị trường của hệ thống phẫu thuật được hỗ trợ bằng robot ước tính đạt 9,5 tỷ USD vào năm 2024 và dự kiến đạt 17,87 tỷ USD vào năm 2029, tăng trưởng 13,48% trong giai đoạn dự báo (2024-2029).

Tại Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, nhiều công nghệ tiên tiến, ứng dụng robot, AI trong các ngành Hỗ trợ sinh sản, Chẩn đoán hình ảnh, robot phẫu thuật ngoại thần kinh... được triển khai. Để bắt kịp xu hướng điều trị y học chuyên sâu và hiện đại nhất, bệnh viện quyết định trang bị hệ thống robot phẫu thuật Da Vinci Xi hiện đại nhất Đông Nam Á. Tuy nhiên, muốn đưa robot này về Việt Nam mổ, theo quy định của hãng Intuitive Surgical (Mỹ), bác sĩ điều khiển robot phẫu thuật phải trải qua các khóa đào tạo gắt gao theo hình thức online, đào tạo tại Việt Nam và bước cuối cùng là thi chứng chỉ tại Singapore.

Bác sĩ Nhi nhớ lại Trung tâm Sản Phụ khoa đã phải họp thảo luận rất kỹ để chọn bác sĩ phù hợp tham gia đào tạo. Mục tiêu là trở thành trung tâm tiên phong ở Việt Nam làm chủ kỹ thuật mổ robot hiện đại ứng dụng cho lĩnh vực sản phụ khoa. Bác sĩ Nhi và hai học trò tham gia các khóa đào tạo bác sĩ phẫu thuật robot, từ lý thuyết đến thực hành hàng giờ trên mô hình thực hành 3D. Êkíp phải thi lý thuyết online, thi kỹ năng trên mô hình thật, mỗi nội dung đều phải đạt tối thiểu 80-90%.

"Hơn 30 năm trực tiếp cầm dao mổ cho hàng nghìn bệnh nhân, dạy cho hàng trăm bác sĩ trong ngoài nước, lần này tôi trở thành học trò", bác sĩ Nhi nói, miêu tả đã nghiêm túc ngồi trước màn hình 3D lắng nghe giảng viên ở trung tâm đào tạo robot hướng dẫn từng thao tác điều khiển robot.

Sau những khóa huấn luyện nền tảng, bác sĩ Mỹ Nhi tiếp tục đến Singapore để đào tạo chuyên sâu. Khi đã đạt chuẩn lý thuyết và mô hình, bác sĩ mới tiếp tục được chuyên gia quốc tế đánh giá thực hành trực tiếp: thao tác tay - mắt - chân, điều khiển pedal, xử lý tình huống, phối hợp nhiều dụng cụ cùng lúc. Cuối cùng, để trở thành phẫu thuật viên chính, bác sĩ phải thực hiện tối thiểu 9 ca mổ dưới sự giám sát của hệ thống đánh giá quốc tế và được công nhận bởi hệ thống đào tạo robot toàn cầu.

Ngày đầu ngồi vào buồng điều khiển robot, bác sĩ Nhi nói "hồi hộp" bởi sợ mình không kiểm soát được nếu có sự cố. "Nhưng khi đặt mắt vào hệ thống kính hiển thị 3D, tôi như bước vào một không gian khác", bà nói, "một thế giới phóng đại, sáng rõ và gần đến mức từng mạch máu mỏng nhất cũng như ở ngay trước mắt".

Robot trở thành cánh tay đắc lực giúp bác sĩ không còn phải cúi khom lưng nhiều giờ, không cần giữ tư thế bất lợi, không bị giới hạn độ xoay của cổ tay. Mọi thao tác trở nên nhẹ nhàng, chính xác hơn. Hơn 30 năm cầm dao mổ giúp bác sĩ Nhi hình dung được ngay trong đầu cấu trúc giải phẫu và những nguy cơ có thể xảy ra. "Khi điều khiển robot, kinh nghiệm ấy giúp tôi chủ động hơn trong từng thao tác", bác sĩ lý giải.

Nữ 'phi công' đặc biệt

Số chuyên gia phẫu thuật robot tại Việt Nam hiện chưa nhiều. Đa số bác sĩ có chứng chỉ phẫu thuật bằng robot là nam giới.

Trở về nước sau khóa huấn luyện tại hãng, bác sĩ Nhi tiếp tục trau dồi kỹ thuật mới này với "đàn anh" có hơn 10 năm kinh nghiệm mổ robot như PGS.TS.BS Vũ Lê Chuyên, Giám đốc Trung tâm Tiết niệu - Thận học - Nam khoa. PGS Chuyên đã thực hiện thành công hơn 200 ca phẫu thuật robot.

Khi đưa phẫu thuật robot Da Vinci Xi vào điều trị bệnh phụ khoa, PGS Chuyên cho rằng bác sĩ Nhi có lợi thế của phụ nữ là sự tỉ mỉ và kiên nhẫn. Ông nhìn nhận một nhược điểm thường gặp ở đồng nghiệp nữ là phụ nữ ít sức bền cơ học hơn, ban đầu có thể mệt mỏi khi thao tác lâu hoặc mang thiết bị nặng. Song, khi phẫu thuật bằng robot, nhược điểm này được khắc phục hoàn toàn, vì cánh tay robot giữ ổn định, xoay linh hoạt trong không gian hẹp, bác sĩ thao tác mà không tốn nhiều sức lực như khi điều khiển dụng cụ nội soi truyền thống.

"Điều khiển robot phẫu thuật cho tôi một cảm giác rất đặc biệt - cảm giác được là chính mình", bác sĩ Nhi nói. Bác sĩ điều khiển robot phẫu thuật một cách nhẹ nhàng không cần dùng sức, không phải gồng vai hay cố gắng chứng tỏ mình mạnh mẽ như khi mổ mở truyền thống. Kỹ thuật điều khiển robot đòi hỏi là sự tỉ mỉ, tinh tế và nhẹ nhàng, những phẩm chất mà phụ nữ vốn có ưu thế tự nhiên.

Theo bác sĩ Nhi, robot không ưu ái nam hay nữ; robot ưu ái những người đủ kiên trì, đủ yêu nghề và đủ cẩn trọng để lắng nghe từng thay đổi nhỏ trong loại phẫu thuật đặc biệt này. Ở điểm đó, phụ nữ không hề thua kém nam giới, thậm chí có thể làm tốt hơn, bởi họ quen với sự nhẫn nại, sự tinh tế, chăm chút cho từng chi tiết nhỏ.

Nhờ kết hợp trực giác nội soi với độ tinh xảo của robot, khi cần bóc tách mô nhạy cảm, tay robot giữ ổn định, mắt bác sĩ Nhi quan sát ở độ phóng đại tối đa, chân điều khiển pedal nhịp nhàng để cắt hay kẹp chính xác. Do bố trí cơ quan tạng khác nhau, phẫu thuật bằng robot trong sản phụ khoa có những khác biệt rõ rệt so với các lĩnh vực khác như tim mạch, tiết niệu hay ngoại tổng quát. Ví dụ, dù phẫu trường rộng mở, tử cung và buồng trứng vẫn bị các tạng di động như ruột non, đại tràng hay bàng quang che lấp. Trong không gian chật hẹp của vùng chậu, bác sĩ phải kiên nhẫn vén tìm từng lớp mô để vào đúng vị trí cần xử lý.

Tiềm năng lớn nhất của phẫu thuật robot nằm ở khả năng mở rộng giới hạn của con người, theo bác sĩ Nhi. Phương pháp này có thể xử lý những ca khó mà trước đây phải mổ mở, giảm đau, giảm biến chứng, rút ngắn thời gian nằm viện, đồng thời bảo tồn chức năng sinh sản và thẩm mỹ cho bệnh nhân. Những ca ung thư phụ khoa giai đoạn sớm, sa tử cung, u xơ lớn... được thực hiện chính xác hơn, an toàn hơn.

"Robot không thay thế hoàn toàn nội soi, nhưng chắc chắn sẽ dần thay thế những ca phức tạp, ca đòi hỏi độ chính xác cao," bác sĩ Nhi nhận định.

Những ca phẫu thuật bằng robot tại Trung tâm Sản Phụ khoa tăng dần. Hôm 18/11, bà Thanh - bệnh nhân phụ khoa đầu tiên được mổ robot tại Bệnh viện Tâm Anh TP HCM - tái khám, cho biết đã hồi phục nhanh hơn nhiều so với những gì từng lo lắng.

Khi "trả được món nợ" đầu tiên cho người bệnh, bác sĩ Nhi quay về với guồng làm việc quen thuộc. Trong bối cảnh robot và AI đang tái định nghĩa nghề y, thế hệ bác sĩ Gen X (sinh năm 1965-1980) như bà đứng trước lựa chọn rõ ràng: thích ứng hoặc bị bỏ lại phía sau. Mỗi tháng, bà đều tham dự các hội thảo trong nước và quốc tế, vừa học kỹ thuật mới vừa rèn luyện kỹ năng lãnh đạo và quản lý đội ngũ.

"Học công nghệ như học một kỹ năng sống, chỉ khi nắm được cấu trúc robot, nguyên lý vận hành, quy trình ứng dụng AI, bác sĩ mới kết hợp được công nghệ một cách an toàn và hiệu quả", bác sĩ Nhi nói.

Tuệ Diễm