Alzheimer là bệnh thoái hóa thần kinh tiến triển, phổ biến nhất gây sa sút trí tuệ, suy giảm trí nhớ. ThS.BS.CKII Phạm Ngọc Danh Khoa, Khoa Thần kinh, Trung tâm Khoa học Thần kinh, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh TP HCM, cho biết bệnh diễn ra âm thầm từ 15-20 năm trước khi xuất hiện triệu chứng rõ rệt. Trong giai đoạn đầu này, các protein bất thường beta-amyloid và tau bắt đầu lắng đọng trong não, làm suy yếu dần kết nối giữa các tế bào thần kinh.

Beta-amyloid tích tụ thành mảng bám giữa các tế bào thần kinh, cản trở quá trình truyền tín hiệu. Protein tau bị biến đổi cấu trúc, kết thành các sợi rối bên trong tế bào thần kinh, khiến chúng suy yếu, chết đi. Theo bác sĩ Khoa, sự kết hợp của hai quá trình này gây hại tế bào thần kinh giống như các thiết bị điện tử bị bám bụi và ăn mòn dần mối nối, làm bộ não xuống cấp, suy giảm chức năng trí nhớ, tư duy, ngôn ngữ.

Quá trình tích tụ protein beta-amyloid và tau trong não không diễn ra ồ ạt mà bắt đầu rất âm thầm, từ những hạt protein li ti bám lên bề mặt tế bào thần kinh như lớp bụi mịn. Theo thời gian, chúng kết dính thành các mảng amyloid ngày càng dày lên và lan rộng ở vỏ não - trung tâm xử lý thông tin, cản trở nơron truyền tín hiệu cho nhau. Khi đạt đến ngưỡng, các mảng này kích hoạt phản ứng viêm, làm protein tau bên trong tế bào thần kinh xoắn lại thành búi rối. Sự kết hợp giữa mảng amyloid bên ngoài và búi tau bên trong làm nơron teo tóp, đứt gãy kết nối và chết dần, từ đó mất dần khả năng truyền tải tín hiệu.

Thời gian qua, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh tiếp nhận các trường hợp Alzheimer liên quan đến cặn protein này. Đơn cử bà Thanh, 63 tuổi, thường xuyên quên vị trí đồ đạc, nhầm tên người thân, nghĩ do tuổi già, đến khi lạc đường ngay gần nhà mới đi khám. Kết quả MRI 3 Tesla cho thấy teo hồi hải mã - vùng não lưu giữ ký ức, dấu hiệu gợi ý quá trình thoái hóa thần kinh sớm. Bác sĩ nghi ngờ tích tụ mảng amyloid lan tỏa trong não - yếu tố đặc trưng của bệnh Alzheimer.

Còn anh Minh, 35 tuổi, bị giảm tập trung, làm việc kém hiệu quả, hay cáu gắt, tưởng do áp lực công việc. Bác sĩ Khoa chẩn đoán anh bị rối loạn nhận thức nhẹ liên quan tích tụ beta-amyloid giai đoạn sớm.

Cả hai người bệnh được xây dựng phác đồ điều trị cá thể hóa gồm thuốc, dinh dưỡng cho não, luyện tập nhận thức và hoạt động trí tuệ nhằm làm chậm tiến triển bệnh.

Bác sĩ Danh Khoa cho biết Alzheimer không chỉ gặp ở người lớn tuổi. Ngày càng nhiều người trong độ tuổi 30-40 có biểu hiện suy giảm trí nhớ, thay đổi cảm xúc hoặc hành vi, còn gọi là bệnh Alzheimer khởi phát sớm. Dạng này thường tiến triển nhanh hơn, dễ nhầm với stress, trầm cảm hoặc rối loạn giấc ngủ, dẫn đến bỏ lỡ "thời gian vàng" để can thiệp.

Để phát hiện sớm hai loại "cặn protein" beta-amyloid và tau, bác sĩ thường chỉ định người bệnh dùng PET-CT nhằm phát hiện trực tiếp sự tích tụ của các mảng amyloid hoặc búi tau trong não - ngay từ giai đoạn tiền lâm sàng, tức là 10-15 năm trước khi xuất hiện triệu chứng sa sút trí tuệ rõ rệt. Xét nghiệm biomarker trong dịch não tủy (CSF) cũng giúp đo nồng độ beta-amyloid và tau, từ đó nhận diện mất cân bằng protein trong não.

Ngoài ra, chụp MRI 3 Tesla giúp đánh giá mức độ teo của hồi hải mã và vỏ não - những vùng bị ảnh hưởng sớm trong quá trình thoái hóa thần kinh, hỗ trợ nhận diện bệnh sớm. Các test đánh giá nhận thức thần kinh góp phần phát hiện sớm những thay đổi tinh tế về trí nhớ, chú ý, ngôn ngữ hay định hướng, thường xuất hiện 5-10 năm trước khi sa sút trí tuệ rõ rệt.

Tùy giai đoạn bệnh, bác sĩ chỉ định phương pháp điều trị phù hợp. Hiện chưa có cách chữa khỏi hoàn toàn Alzheimer, song việc phát hiện sớm và điều trị đúng có thể giúp làm chậm tiến triển bệnh, bảo tồn chức năng trí não. Phác đồ điều trị thường kết hợp thuốc đặc hiệu, phục hồi chức năng nhận thức, dinh dưỡng khoa học cho não bộ, hoạt động vận động trí tuệ và đồng hành với gia đình trong chăm sóc người bệnh.

Khi xuất hiện các biểu hiện như hay quên bất thường, lặp từ, thay đổi tính cách, mất tập trung, định hướng kém hoặc nghi ngờ suy giảm trí nhớ, người bệnh nên khám sớm tại chuyên khoa thần kinh. Người có nguy cơ cao như tiền sử gia đình mắc bệnh Alzheimer, bệnh tim mạch, đái tháo đường, béo phì, stress kéo dài, ít vận động trí óc - thể chất nên tầm soát định kỳ.

Để phòng sa sút trí tuệ, mỗi người nên ăn nhiều rau xanh, cá, các loại hạt, hạn chế đường, chất béo xấu giúp bảo vệ tế bào thần kinh. Tập luyện đều đặn tối thiểu 150 phút mỗi tuần giúp tăng lưu thông máu lên não. Não bộ cũng cần rèn luyện qua đọc sách, học điều mới, chơi nhạc cụ, trò chơi trí tuệ, duy trì giao tiếp xã hội. Ngủ đủ, giảm căng thẳng, kiểm soát bệnh nền như tăng huyết áp, tiểu đường cũng góp phần giảm nguy cơ suy giảm trí nhớ, bệnh Alzheimer.

Trọng Nghĩa

*Tên nhân vật đã được thay đổi