Trong một năm thế giới chứng kiến nhiều thay đổi sâu sắc, Trung Đông, khu vực vốn thường xuyên bất ổn, dường như cuối cùng cũng bước sang trang mới. Nỗ lực ngoại giao để xóa đi những rạn nứt kéo dài giữa các "kình địch" trong khu vực đã mang lại kết quả. Từ một tâm điểm bạo lực của khu vực, Iraq giờ trở thành bên trung gian cho các cuộc đàm phán hiếm hoi giữa hai đối thủ cũ Arab Saudi và Iran.
Vượt qua những ảnh hưởng nghiêm trọng của đại dịch và bốn năm hỗn loạn dưới nhiệm kỳ tổng thống Mỹ Donald Trump, nhiều quốc gia Trung Đông cho thấy khu vực này không thể tiếp tục kéo dài tình trạng xung đột như trước. Tuy nhiên, khi năm 2021 dần khép lại và các nước trong khu vực tăng tốc nỗ lực ngoại giao, một vết nứt địa chính trị khác lại xuất hiện.
"Trung Đông đã trở thành đấu trường chính trị, kinh tế mới của Mỹ và Trung Quốc, bất chấp những nỗ lực của khu vực nhằm tránh mắc kẹt trong cuộc cạnh tranh giữa hai siêu cường", Tamara Qiblawi, nhà phân tích của CNN, cho hay.
Anwar Gargash, cố vấn ngoại giao của lãnh đạo Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE), gần đây bày tỏ cảm giác thất vọng về cuộc đối đầu Mỹ - Trung, dấu hiệu cho thấy nỗi lo lắng của giới lãnh đạo Trung Đông trước cuộc cạnh tranh gay gắt này.
"Điều chúng tôi lo lắng là ranh giới giữa cạnh tranh Mỹ - Trung và cuộc Chiến tranh Lạnh mới rất mỏng manh", Gargash nói trong bài phát biểu tại Viện các quốc gia Arab vùng Vịnh ở Washington tuần trước. "Là một nước nhỏ, chúng tôi sẽ bị ảnh hưởng tiêu cực, nhưng lại không có khả năng tác động tới cuộc cạnh tranh này bằng bất kỳ cách nào, dù là tích cực".
Từ trái qua: Ngoại trưởng Israel Yair Lapid, Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken và Ngoại trưởng UAE Sheikh Abdullah bin Zayed al-Nahyanin trong cuộc họp báo ở Washington, Mỹ hồi tháng 10. Ảnh: Reuters.
Gargash xác nhận thông tin rằng UAE, đồng minh quan trọng của Mỹ trong khu vực, đã đóng cửa một cảng Trung Quốc xây gần Abu Dhabi, sau khi Washington cáo buộc Bắc Kinh sử dụng địa điểm này như một căn cứ quân sự. Ông nói rõ rằng UAE dù ngoài mặt đồng tình với tình báo Mỹ, nhưng thực sự không đồng ý với đánh giá của Washington về bản chất cơ sở này. Abu Dhabi chỉ đơn giản không muốn làm mếch lòng đồng minh chiến lược Washington.
Tuy nhiên, Mỹ không phải lúc nào cũng chiến thắng trong cuộc chiến giành ảnh hưởng ở UAE. Vài ngày sau phát biểu của Gargash, Abu Dhabi đã có động thái có thể khiến Mỹ "phật lòng", khi dọa đình chỉ hợp đồng mua tiêm kích F-35 trị giá gần 24 tỷ USD.
Mỹ từng yêu cầu UAE loại thiết bị của tập đoàn Huawei khỏi mạng viễn thông nước này như một điều kiện để xúc tiến thương vụ bán F-35. Washington nói rằng công ty công nghệ Trung Quốc tiềm ẩn những rủi ro đối với hệ thống vũ khí của Mỹ, đặc biệt đối với F-35, loại máy bay được Washington mệnh danh là "viên ngọc quý".
Abu Dhabi không đồng ý với điều kiện đó. Một quan chức UAE cho biết sau khi "cân nhắc thiệt hơn", họ quyết định tiếp tục làm ăn với Huawei và sẵn sàng từ bỏ thương vụ F-35.
Trong khi giới chức Mỹ tìm cách khẳng định thương vụ chưa bị đổ bể, UAE đã thể hiện quan điểm rõ ràng rằng họ không có ý định luôn nhượng bộ yêu cầu của Mỹ liên quan tới Trung Quốc. Họ cũng bác bỏ quan điểm của Washington rằng các thỏa thuận thương mại của Bắc Kinh thường được sử dụng như vỏ bọc cho hoạt động quân sự.
Sự kiện này có thể mở ra một trang mới cho UAE và cả khu vực Trung Đông, nơi các mối quan hệ thương mại với Trung Quốc đang phát triển nhanh chóng, trong khi vị thế của Mỹ dần suy giảm.
Trung Đông từng rung chuyển bởi nhiều căng thẳng địa chính trị kể từ khi các cường quốc phương Tây xem khu vực giàu tài nguyên này là một phần trong phạm vi ảnh hưởng của họ từ cách đây hơn một thế kỷ.
Bạo lực bùng phát dữ dội trong thập niên 2010, khi chiến tranh bùng phát ở bốn quốc gia trong khu vực, gồm Syria, Yemen, Lybia và Iraq, cũng như tình trạng bạo lực dai dẳng giữa Israel và dân quân Palestine.
"Đó cũng là giai đoạn chứng kiến thay đổi chính trị quan trọng, khi Mỹ giảm dần mối quan tâm với Trung Đông và tập trung nhiều hơn vào ứng phó Trung Quốc", nhà phân tích Qiblawi cho biết, thêm rằng điều này đã tạo ra một "khoảng trống quyền lực" ở Trung Đông.
Trong giai đoạn đó, Trung Quốc, quốc gia từng không được chào đón ở Trung Đông, đã dần mở rộng phạm vi ảnh hưởng. Bắc Kinh thiết lập quan hệ đối tác kinh tế diện rộng với những nước như Arab Saudi và Iran, đồng thời xây dựng chỗ đứng vững chắc trong các nền kinh tế vốn là đối tác thương mại mạnh mẽ như UAE.
Bắc Kinh luôn đứng ngoài các cuộc xung đột ở khu vực, nhưng cũng nhanh chóng biến Trung Đông thành một phần quan trọng của Sáng kiến Vành đai và Con đường, tham vọng cơ sở hạ tầng lớn kết nối Đông Á với châu Âu do Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình khởi xướng. Trên hết, Bắc Kinh đang tạo ra cơ hội để lấp chỗ trống trong trường hợp Mỹ rời đi.
"Đây là kịch bản một cường quốc có sức ảnh hưởng vượt trội dường như đang rời đi và sau đó bạn có Trung Quốc, một đối tác thương mại hàng đầu", Jonathan Fulton, thành viên cấp cao Hội đồng Đại Tây Dương, nói. "Khu vực này giờ giống như một đấu trường cạnh tranh. Mọi thứ có vẻ sẽ đi theo hướng này".
Giới phân tích cho rằng nếu Washington buộc Trung Đông phải chọn giữa Mỹ và Trung Quốc, câu trả lời sẽ rất rõ ràng. Bạn bè của Mỹ trong khu vực không muốn đối đầu với sự giận dữ của siêu cường này, nhất là khi hiện diện quân sự của Mỹ ở Trung Đông vẫn rất lớn. Nhưng dần dần, các nước khu vực có thể không còn lựa chọn nào khác ngoài nghiêng về Trung Quốc, ngay cả khi phải đối mặt với nỗi tức giận từ Mỹ.
Fulton nhận định cán cân của khu vực nghiêng về Trung Quốc là "quy luật tự nhiên" và là điều mà thế giới sẽ chứng kiến trong thế kỷ tới.
Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình (phải) và Thái tử Abu Dhabi Sheikh Mohammed bin Zayed Al Nahyan tại Bắc Kinh hồi tháng 7/2019. Ảnh: AP.
Bình luận viên Qiblawi cho rằng điểm yếu chính của Mỹ trong cuộc đấu với Trung Quốc tại Trung Đông là Washington không đưa ra được lựa chọn phù hợp để thay thế các thỏa thuận hấp dẫn của Bắc Kinh.
Khi Lebanon lâm vào cuộc khủng hoảng tài chính năm 2020, Mỹ gây áp lực buộc Beirut không để Trung Quốc đầu tư vào cơ sở hạ tầng suy tàn của nước này. Đại sứ Mỹ Dorothy Shea khi đó cảnh báo nguy cơ "bẫy nợ" của Trung Quốc. Chính phủ của thủ tướng Hassan Diab khi đó đã đồng ý với Mỹ, nhưng Washington lại từ chối phần lớn đề xuất hợp tác của Beirut.
"Áp lực của Mỹ đã tăng trong những năm gần đây, đặc biệt sau khi Sáng kiến Vành đai và Con đường bắt đầu vào năm 2013", Tin Hinane El Kadi, thành viên tại viện nghiên cứu Chatham House, nói. "Tuy nhiên, trong lĩnh vực chính trị quốc tế, bạn chỉ có thể gây áp lực với quốc gia khác khi bạn có ảnh hưởng thực sự cũng như sẵn sàng đưa ra thỏa thuận thay thế".
Ông thêm rằng nếu Mỹ muốn gây áp lực và thắng trong cuộc chiến giành ảnh hưởng tại Trung Đông, Washington phải ngừng đưa ra những tuyên bố rời rạc, "công bố những dự án thực sự và tung ra một số tiền lớn" trên bàn đàm phán.
Nếu Mỹ không làm được điều đó, Trung Quốc sẽ ngày càng "bén rễ sâu" tại Trung Đông và nhanh chóng mở rộng ảnh hưởng. Những quốc gia từng bị xung đột tàn phá sẽ nghiêng về những lựa chọn mang lại lợi ích kinh tế của họ, theo Qiblawi.
"Hiện tại Mỹ có thể gây sức ép để các nước lựa chọn giữa Washington và Bắc Kinh dù với rất ít đòn bẩy, nhưng sẽ rất tốt nếu các quốc gia Trung Đông có nhiều lựa chọn hơn, tiếp cận được nhiều khoản vay hơn", Kadi nói. "Điều đó có thể hữu ích cho Trung Đông và sự ổn định của các quốc gia trong khu vực".
Thanh Tâm (Theo CNN)