Sỏi niệu là gì?

Sỏi niệu đa phần bắt đầu hình thành từ thận, di chuyển dọc theo đường đi của hệ tiết niệu và bài tiết ra ngoài nên nhiều người quen gọi là sỏi thận. Thạc sĩ, bác sĩ Phan Trường Nam - khoa Tiết niệu, Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, TP HCM dẫn số liệu thống kê cho thấy ở Mỹ, hằng năm có hơn 400.000 bệnh nhân nhập viện vì sỏi niệu. Đa số bệnh nhân có tuổi từ 30 đến 50. Nam có tỷ lệ mắc bệnh gấp ba lần nữ. Người da trắng nhiều hơn gấp 4-5 lần so với người da đen.

Ước tính tại Việt Nam có khoảng 3% dân số mắc bệnh sỏi niệu. Bệnh thường gặp ở độ tuổi 35-55, nam nhiều hơn.

Sỏi được hình thành do sự kết tinh tự nhiên của các tinh thể vô cơ trong nước tiểu nên sẽ diễn tiến âm thầm. Nếu sỏi không gây bế tắc đường tiết niệu nên chúng không gây triệu chứng trầm trọng hay tổn thương đáng kể. Tuy nhiên, khi sỏi gây bế tắc sẽ gây đau đớn, nhiễm trùng và suy giảm chức năng thận, thậm chí tử vong.

"Sỏi tiết niệu là bệnh có thể xảy ra trong suốt đời người bệnh nên phải được quản lý, theo dõi và có chế độ sinh hoạt hợp lý để hạn chế sự tái phát sỏi", bác sĩ Phan Trường Nam nói.

Nguyên nhân gây sỏi niệu

Theo bác sĩ Phan Trường Nam, thành phần cấu tạo sỏi rất khác nhau và quá trình hình thành sỏi cũng rất phức tạp. Hiện nay chưa có một lý thuyết thống nhất rõ ràng về nguyên nhân hình thành sỏi. Tuy nhiên, một số nguyên nhân dưới đây góp phần làm gia tăng sự hình thành sỏi niệu.

Sự gia tăng bài tiết các chất hòa tan vào nước tiểu

- Nguyên nhân tăng canxi

Thông thường, lượng canxi bài tiết vào nước tiểu là 100-175 mg/ngày với những người có chế độ ăn canxi vừa phải. Nhưng nếu hàm lượng canxi trong nước tiểu vượt ngưỡng trên thì cơ thể dễ bị tăng nguy cơ sỏi niệu. Lý do làm tăng canxi niệu như:

Dùng thức ăn có quá nhiều canxi như sữa, pho mát...

Dùng nhiều vitamin D gây tăng hấp thụ canxi từ ruột...

Lượng canxi trong nước tiểu tăng vô căn.

Người bệnh nằm bất động nhiều ngày, gây lắng cặn canxi.

Một số bệnh lý ảnh hưởng đến hệ xương như cường tuyến cận giáp, ung thư đã di căn đến xương, u tủy...

Một số bệnh lý nội khoa về thận khác.

- Nguyên nhân tăng oxalat

Khoảng 50% sỏi là muối canxi oxalat. Do đó, việc nạp nhiều thức ăn chứa nhiều oxalate cũng là nguyên nhân lắng sỏi. Tuy nhiên, nguyên nhân tăng oxalate chủ yếu là do một số bệnh di truyền gây khiếm khuyết trong quá trình chuyển hóa axit glyoxylic như bệnh kém hấp thu, phẫu thuật cắt bỏ quá nhiều ruột...

- Nguyên nhân tăng cystine: do rối loạn di truyền, sỏi này ít gặp, không cản quang.

- Nguyên nhân tăng sỏi urat

Tăng axit uric niệu: dùng nhiều thực phẩm chứa chất sinh axit uric do hấp thu quá nhiều nhân purin như thịt, hải sản, gia cầm... hoặc hệ quả hóa trị liệu một số bệnh như bệnh bạch cầu, bệnh tăng hồng cầu.

Tăng axit uric niệu nhẹ được xác định khi axit uric niệu >800 mg/ngày (>5 mmol/ngày) ở nam giới hoặc >750 mg/ngày (> 4mmol/ngày) ở nữ giới, hầu hết là trong protein (thường là thịt, cá và gia cầm). Nó có thể gây ra sự hình thành sỏi canxi oxalate.

Nước tiểu toan hóa.

Lưu lượng nước tiểu giảm.

Các thay đổi về lý tính

Giảm lưu lượng nước tiểu làm cho nồng độ các loại muối và chất hữu cơ gia tăng. Nguyên nhân do thời tiết nóng bức, công việc nặng nhọc, uống ít nước...

Chỉ số pH nước tiểu bình thường là 5,85. Nồng độ pH bị thay đổi do cơ thể bài tiết thức ăn, đồ uống, thực phẩm chức năng và dược phẩm... qua hệ tiết niệu. Một số muối vô cơ sẽ khó hòa tan trong môi trường kiềm.

Đám randall

Theo nhà nghiên cứu randall, các mảng canxi hóa (randall's plaques) thường gặp ở vùng nhú thận, tạo nên từ sự tổn thương các tế bào của ống thu thập. Khi niêm mạc phủ trên các mảng này bị lở loét, lớp canxi sẽ tạo thành một nhân giúp cho các chất không hòa tan của nước tiểu dính vào đó. Các vật thể khác có thể đóng vai trò nhân sinh sỏi gồm cục máu, xác tế bào thượng bì thận, vi khuẩn, tế bào mủ, vật lạ trong hệ niệu...

Do bế tắc

Hệ tiết niệu bị bế tắc bẩm sinh hay mắc phải tồn đọng nước tiểu, gây ra các nguy cơ tạo sỏi.

Phân loại sỏi niệu

Có hai cách phân loại sỏi theo thành phần hóa học hoặc theo vị trí của sỏi.

Phân loại theo thành phần hóa học

Sỏi canxi: là loại sỏi thường gặp nhất, chiếm 80-90%, gồm sỏi canix oxalate, canxis phostpho, sỏi rất cứng và cản quang, có hình dáng gồ ghề, màu vàng hoặc màu nâu.

Sỏi magnésium ammonium phosphate (sỏi nhiễm trùng) thường do nhiễm trùng niệu lâu ngày gây ra, có màu vàng và hơi bở, sỏi loại này thường rất lớn có thể lấp kín các đài bể thận gây ra sỏi san hô.

Sỏi cystine: bề mặt trơn láng, có nhiều cục và ở cả hai thận.

Sỏi yrate: có thể kết tủa ngay trong chủ mô thận, không cản quang nên không thấy được trên phim X-quang.

Phân loại theo vị trí sỏi

Đây là phân loại được áp dụng trên lâm sàng bởi nó quyết định đến lựa chọn phương pháp điều trị phù hợp.

Sỏi thận: gồm sỏi đài thận và sỏi bể. Sỏi có thể có thể gây cơn đau quặn thận, gây nhiễm trùng và biến chứng trầm trọng.

Sỏi niệu quản: đa số là do sỏi di chuyển từ bể thận xuống niệu quản và gây bế tắc đường tiết niệu. Bác sĩ Phan Trường Nam cho biết, loại sỏi này gây "cơn đau quặn thận" với đặc điểm như cơn đau xuất hiện đột ngột, cường độ đau tăng nhanh và kịch phát. Bệnh nhân thường lăn lộn, không có tư thế giảm đau, vị trí đau từ hông lưng lan trước bụng xuống vùng hố chậu cùng bên. Bệnh nhân thường có cảm giác bí tiểu, tiểu lắt nhắt, gắt buốt, có thể tiểu máu.

Sỏi bàng quang: 80% là do sỏi từ thận, niệu quản rớt xuống hoặc do bế tắc vùng cổ bọng đái, niệu đạo như phì đại tuyến tiền liệt, van niệu đạo sau, hẹp niệu đạo... Do đường niệu đạo khác nhau mà sỏi này thường gặp ở người nam lớn tuổi, ít gặp ở nữ. Sỏi gây tiểu buốt, tiểu rát, tiểu nhiều lần, tiểu ngắt quãng.

Sỏi niệu đạo: sỏi từ bàng quang theo dòng nước tiểu chui xuống niệu đạo và bị mắc kẹt không tiểu ra được. Sỏi gây bí tiểu cấp làm cho người bệnh rất khó chịu, có thể có chảy máu niệu đạo.

Triệu chứng lâm sàng và cận lâm sàng

Triệu chứng cơ năng:

Khi sỏi không di chuyển hoặc dính vào mô hoặc sỏi san hô thì thường không có hoặc có ít triệu chứng dù có nhiễm trùng niệu. Sỏi đã gây bế tắc có thể có các triệu chứng sau:

- Đau: đau lưng bụng hoặc vùng hông. Đau do sỏi thận còn được gọi là cơn đau quặn thận, là một trong những loại đau dữ dội nhất có thể tưởng tượng được, một số người từng bị sỏi thận so sánh cơn đau như việc sinh con hoặc bị dao đâm.

- Tiểu ra máu đại thể do sỏi di chuyển làm tổn thương niêm mạc niệu.

- Tiểu đục hoặc có mùi hôi: do nhiễm khuẩn niệu.

- Thiểu niệu hoặc vô niệu: sỏi thận hai bên tắc nghẽn hay sỏi thận trên thận độc nhất.

- Tiểu đau hoặc gắt buốt.

- Tiểu ra sỏi.

- Triệu chứng toàn thân: có thể sốt cao lạnh run, buồn nôn hay nôn, phù toàn thân...

Triệu chứng thực thể:

Khám bụng: bụng chướng nhẹ, ấn đau nhiều vùng hông lưng bên thận có sỏi, nghiệm pháp rung thận. Nếu thận ứ nước nhiều sẽ có nghiệm pháp chạm thận. Nếu thận ứ mủ sẽ có phản ứng thành bụng.

Bác sĩ Phan Trường Nam cho biết thêm, "sỏi im lặng" là sỏi đã bị mắc kẹt lâu ngày gây tắc đài bể thận mà không có triệu chứng đau. Đây là trường hợp cần đặc biệt chú ý bởi người bệnh thường chủ quan, không chịu đi khám và điều trị. Khi phát hiện, nó đã gây nhiễm trùng nặng, có thể gây tổn thương chức năng thận vĩnh viễn, phải cắt bỏ thận.

Xét nghiệm cận lâm sàng:

- Xét nghiệm máu: bạch cầu tăng khi có đau hoặc nhiễm trùng. Nếu chức năng thận giảm sẽ làm thiếu máu.

- Xét nghiệm nước tiểu: có thể tìm thấy máu, đạm, tế bào mủ hay vi trùng, có thể có tinh thể tương tự thành phần hóa học của sỏi niệu.

Nếu pH >7,6: nhiễm khuẩn loại phân hủy urê (như protéus), sỏi thường là magnésium ammonium phosphate.

Nếu pH luôn luôn là 6,5: nguyên nhân là toan hóa máu do bệnh ống thận.

Nếu pH luôn luôn thấp, dễ chẩn đoán ra sỏi urate.

- Sinh hóa máu: Nồng độ trong máu của các chất có trong thành phần hóa học của sỏi, có thể tìm ra nguyên nhân nội khoa sinh sỏi và điều trị tận gốc bệnh sỏi. Ví dụ, canxi máu thường tăng trong các bệnh cường tuyến cận giáp, bệnh hủy xương, các loại ung thư lan tỏa như ung thư vú, ung thư phổi, bệnh bạch cầu...

- Siêu âm: là một xét nghiệm đơn giản, rẻ tiền, dễ thực hiện, ít xâm hại nhưng có độ nhạy cao 95%. Đánh giá được có sỏi thận hay không, thận có ứ nước hay không, độ dày còn lại của nhu mô thận.

- X-quang:

KUB là phim X quang hệ niệu không chuẩn bị, 90% sỏi thấy được trên phim (sỏi cản quang). Đây là xét nghiệm cơ bản nhất để đánh giá sỏi niệu, cho thấy có sỏi hay không, hình dạng, kích thước, số lượng, vị trí sỏi.

UIV: cho thấy thêm được độ ứ nước của thận và chức năng bài tiết của cả hai thận.

- CT-Scan bụng: chẩn đoán sỏi gần như chính xác, ngoài ra có thể phân biệt các tổn thương khác với sỏi như u bướu hệ tiết niệu, dị tật hệ tiết niệu cũng như các cơ quan khác trong ổ bụng.

- Soi bàng quang: giúp phát hiện sỏi bàng quang và các bệnh kết hợp ở bàng quang, niệu đạo.

Chẩn đoán sỏi niệu

Bác sĩ Phan Trường Nam cho biết, chẩn đoán sỏi niệu dựa vào lâm sàng và cận lâm sàng.

Lâm sàng của sỏi niệu đặc trưng bởi "cơn đau quặn thận", các triệu chứng bất thường khi đi tiểu...

Cận lâm sàng chủ yếu dựa vào siêu âm ổ bụng và chụp phim KUB, nhất là CT-Scan bụng có độ nhạy và độ đặc hiệu rất cao.

Chẩn đoán phân biệt "cơn đau quặn thận" với "cơn đau quặn mật", đau ruột thừa, đau dạ dày tá tràng, thai ngoài tử cung...

Sỏi niệu có biến chứng gì?

Tùy từng vị trí và kích thước của sỏi mà có các biến chứng khác nhau. Sỏi đường tiết niệu có thể gây các biến chứng như nhiễm trùng đường tiết niệu, thận mủ, nhiễm trùng huyết hoặc sốc nhiễm trùng, có thể gây nguy hiểm tới tính mạng. Ngoài ra còn có thể suy thận cấp sau thận, suy thận mạn tính với chủ mô thận bị phá hủy hoàn toàn, mất hết chức năng.

Điều trị sỏi niệu

Điều trị sỏi thận khá phức tạp, cần phải kết hợp nội khoa và ngoại khoa.

Điều trị nội khoa

Trong trường hợp cấp cứu:

Bệnh nhân vô niệu hay thiểu niệu. Đây là tình trạng của suy thận cấp sau thận, cần phải chạy thận nhân tạo trước để bệnh nhân ổn định sau đó xem xét quyết định dẫn lưu nước tiểu bằng phẫu thuật mở thận qua da hay đặt thông niệu quản bằng ống JJ. Khi bệnh nhân ổn định sẽ phẫu thuật lấy sỏi sau.

Bệnh nhân sốt cao có hội chứng nhiễm khuẩn nặng hay thận ứ mủ cần phải hồi sức bệnh nhân tích cực với kháng sinh, dịch truyền, hạ sốt... và mổ cấp cứu dẫn lưu thận ra da, đợi tới khi bệnh ổn sẽ phẫu thuật lấy sỏi sau.

Trong trường hợp không cấp cứu:

Bác sĩ sẽ điều trị bảo tồn, không phẫu thuật trong các trường hợp: sỏi nhỏ (thường kích thước sỏi nhỏ hơn 5mm) và không tiến triển, không có biến chứng nhiễm trùng, gây bế tắc hoặc gây đau. Người bệnh phải uống đủ nước mỗi ngày (hơn 2 lít) và tích cực vận động thể dục thể thao.

Bác sĩ sẽ chỉ định điều trị tích cực nhiễm trùng, trong trường hợp do vi khuẩn phân hủy urê.

Đối với sỏi urate, có thể làm tan sỏi bằng các dược chất tương ứng, có tác dụng thay đổi pH nước tiểu hoặc làm tan sỏi trực tiếp. Sỏi axit uric ở đường niệu trên hoặc dưới có thể được hòa tan bằng cách sử dụng liệu pháp kiềm hóa nước tiểu kéo dài.

Điều trị ngoại khoa

Tán sỏi ngoài cơ thể (ESWL: extracoporeal shock wave lithotripsy)

Theo bác sĩ Phan Trường Nam, hiện nay khoảng 80% sỏi thận được điều trị bằng phương pháp tán sỏi ngoài cơ thể. Đây được xem là phương pháp điều trị ít xâm hại nhất hiện nay.

Về nguyên lý: sóng xung động từ hệ thống điện áp hoặc điện từ, định vị sỏi bằng X quang hoặc bằng siêu âm. Sóng xung động tập trung vào một tiêu điểm (sỏi thận) với một áp lực cao (trung bình 800 - 1000 bares) làm vỡ hoặc làm vụn sỏi sau đó bài xuất ra ngoài theo đường tự nhiên.

Chỉ định: sỏi thận nhỏ hơn hoặc bằng 20 mm.

Chống chỉ định trong các trường hợp như:

- Nhiễm khuẩn niệu.

- Hẹp đường tiết niệu.

- Bệnh lý rối loạn đông máu chưa được kiểm soát.

- Đang đeo máy tạo nhịp tim.

- Dị dạng cột sống.

- Sỏi quá cứng hoặc quá mềm (dựa vào độ Hounsfield trên phim Xquang).

Lấy sỏi qua da (PCNL: percutaeaus nephrolithiotripsy)

Đây là phương pháp điều trị chỉ một số ít cơ sở y tế lớn mới thực hiện được, bởi nó đòi hỏi phẫu thuật viên phải có nhiều kinh nghiệm, trang thiết bị hiện đại.

Nguyên lý: khi phẫu thuật, bác sĩ sẽ tạo một đường hầm nhỏ từ hông lưng vào thận, sau đó đưa máy soi vào tìm và tán nhỏ viên sỏi và lấy hết sỏi ra ngoài.

Chỉ định: sỏi san hô hay sỏi bán san hô, sỏi thận tái phát sau phẫu thuật.

Chống chỉ định: nhiễm khuẩn niệu, rối loạn đông máu.

Nội soi niệu quản ngược dòng tán sỏi bằng ống soi mềm:

"Đây là một phương pháp điều trị sỏi hiện đại, hiệu quả cao và ít gây tổn thương cho người bệnh, có thể tiếp cận tán sỏi ở mọi vị trí của hệ tiết niệu. Phương pháp này đòi hỏi trang thiết bị hiện đại và phẫu thuật viên có tay nghề cao", bác sĩ Phan Trường Nam cho biết.

Phẫu thuật nội soi sau hông lưng và mổ hở.

Hiện nay với sự phát triển của y học và khoa học kỹ thuật, rất hiếm trường hợp sỏi tiết niệu phải mổ hở (dưới 5%).

Ngày nay, sự phát triển của y học hiện đại, đặc biệt là kỹ thuật phẫu thuật nội soi giúp điều trị sỏi niệu nhẹ nhàng hơn, ít gây biến chứng. Tại Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, những phương pháp phẫu thuật nội soi tán sỏi tiên tiến nhất được áp dụng với mục tiêu tối đa việc điều trị sỏi niệu cho người bệnh.

Làm thế nào phòng ngừa sỏi niệu?

Một số biện pháp giúp phòng ngừa sỏi niệu như:

Ðiều trị triệt để các nhiễm trùng đường tiết niệu.

Uống nhiều nước, hạn chế tối đa nhịn tiểu trong cuộc sống và công việc hàng ngày. Người bình thường, được khuyến cáo uống 2 lít nước một ngày.

Tránh các trường hợp bất động lâu ngày. Chăm chỉ hoạt động thể chất luôn là một trong những cách dự phòng tốt nhất để có một cơ thể khoẻ mạnh.

Thực hiện một chế độ ăn giảm nari và tăng kali, hạn chế đạm động vật...

"Sỏi niệu dễ tái phát nên thường xuyên theo dõi và khám sức khoẻ tổng quát. Cơn đau do sỏi chưa phải là điều gây đau đớn nhất mà hậu quả to lớn hơn là nhiễm trùng và hủy hoại chức năng của thận", bác sĩ Phan Trường Nam nói.

Sỏi niệu cũng là một trong số những bệnh thường gặp nhất tại khoa Tiết niệu - Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh. Tại đây, các chuyên gia, bác sĩ hàng đầu sẽ thăm khám và chỉ định những phương pháp điều trị tối ưu cho người bệnh.

(Nguồn: Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh)