Ở Việt Nam, không ít học sinh sau khi hoàn thành 12 năm phổ thông thường bị gọi bằng một cụm từ mang tính châm biếm: "gà công nghiệp". Các em có thể làm tốt bài kiểm tra, giải được bài toán khó, nhưng lại lúng túng trước những kỹ năng rất đời thường như tự nấu một bữa cơm đơn giản, tự làm thủ tục hành chính, hay chủ động tìm một công việc để kiếm sống.
Theo một thống kê gần đây, hơn 1,6 triệu thanh niên không việc làm, không đào tạo", trong khi nhiều doanh nghiệp lại rơi vào tình trạng thiếu lao động. Khoảng cách giữa giáo dục và đời sống đang bộc lộ rõ ràng, đặt ra câu hỏi lớn: giáo dục phổ thông đang chuẩn bị cho người trẻ điều gì khi họ bước sang tuổi trưởng thành?
Mỗi lần sửa đổi chương trình giáo dục hay sách giáo khoa, tôi thấy xã hội thường tập trung tranh luận về việc học nặng hay nhẹ, giảm tải hay tăng tải, môn này quan trọng hơn môn kia... Tuy nhiên, vấn đề cốt lõi dường như vẫn chưa được làm rõ: giáo dục phổ thông nhằm giúp con người đạt được trạng thái nào khi đủ 18 tuổi?
Ở nhiều quốc gia phát triển, giáo dục phổ thông không được thiết kế để đào tạo học giả hay luyện thí sinh đại học, mà nhằm hình thành những công dân trưởng thành có năng lực sống độc lập. Khi hoàn thành phổ thông, một người trẻ được kỳ vọng có thể tự quản cuộc sống của mình, tự giao tiếp với xã hội và tham gia đầy đủ vào đời sống kinh tế – pháp lý – văn hóa. Tại Việt Nam, mục tiêu này vẫn còn được mô tả khá chung chung.
Vậy công dân 18 tuổi cần có những năng lực gì? Trong bối cảnh xã hội hiện đại và chuyển đổi số, tôi cho rằng, một công dân trưởng thành tối thiểu cần đạt được những năng lực sau:
Hiểu và quản lý được các hoạt động thiết yếu của đời sống thường ngày như lao động, tiêu dùng, chăm sóc sức khỏe; biết sử dụng các phương tiện điện tử để giao dịch, tiếp cận dịch vụ công trực tuyến; có khả năng giao tiếp, làm việc với các cơ quan nhà nước; am hiểu pháp luật ở mức cơ bản để thực hiện quyền và nghĩa vụ công dân; có nền tảng văn hóa – thẩm mỹ, biết ứng xử phù hợp trong xã hội hiện đại; có khả năng tự kiếm sống, tự chịu trách nhiệm cá nhân, không phụ thuộc hoàn toàn vào sự bao bọc của gia đình.
>> Tốn 12 triệu đăng ký học liên kết vì không muốn con bị 'cho ra rìa'
Có thể thấy một khoảng trống trong định hướng giáo dục phổ thông. Hiện nay, các mục tiêu của giáo dục phổ thông thường được diễn đạt bằng những khái niệm rộng như "phát triển toàn diện", "hình thành phẩm chất và năng lực". Tuy nhiên, chưa có một chuẩn mực cụ thể mô tả rõ công dân Việt Nam khi đủ 18 tuổi cần đạt được những năng lực gì để sống độc lập trong xã hội?
Hệ quả là giáo dục phổ thông dễ bị chi phối bởi thi cử và tuyển sinh đại học. Một số kiến thức hàn lâm được đẩy sớm xuống bậc phổ thông. Trong khi đó, các năng lực sống thiết yếu như hiểu pháp luật, kinh tế cá nhân, kỹ năng lao động, giao tiếp xã hội và công dân số lại chưa được coi là trọng tâm.
Để nâng cao chất lượng con người Việt Nam một cách bền vững, cần thống nhất ở tầm nhà nước rằng: giáo dục phổ thông nhằm hình thành năng lực tự chủ của công dân trưởng thành. Về mặt định hướng, có thể cân nhắc xác lập rõ nguyên tắc: giáo dục phổ thông phải bảo đảm công dân khi đủ 18 tuổi có năng lực sống độc lập, tham gia đời sống kinh tế – xã hội và tuân thủ pháp luật.
Trên cơ sở đó, Luật Giáo dục và chương trình phổ thông cụ thể hóa các trụ cột của "năng lực tự chủ công dân", bao gồm: sức khỏe, kiến thức thường thức, kinh tế cá nhân, pháp luật, công dân số, văn hóa – nghệ thuật và giao tiếp xã hội. Khi mục tiêu được xác định rõ, việc xây dựng chương trình, sách giáo khoa, phương pháp đánh giá và đào tạo giáo viên sẽ có định hướng nhất quán, tránh tình trạng cải cách chắp vá.
Giáo dục để con người trưởng thành, không chỉ để thi cử. Một nền giáo dục tốt không chỉ tạo ra những học sinh giỏi bài vở, mà phải tạo ra những công dân có khả năng tự đứng vững trong xã hội. Khi một người 18 tuổi có thể tự kiếm sống, tự giao tiếp với xã hội và tuân thủ pháp luật mà không cần sự bao bọc của gia đình, đó mới là thước đo thành công thực chất của giáo dục phổ thông.
Nếu không xác định rõ đích đến này, việc sửa đổi sách giáo khoa khó tránh khỏi tính kỹ thuật. Ngược lại, nếu coi "năng lực tự chủ của công dân" là kim chỉ nam, giáo dục Việt Nam sẽ có cơ hội thu hẹp khoảng cách với đời sống và giúp thế hệ trẻ bước vào xã hội với sự tự tin cần thiết của một công dân trưởng thành.
- Hơn 10 năm học Tiếng Anh nhưng vẫn 'ú ớ' giao tiếp với người nước ngoài
- Nhiều bài Văn phân tích, cảm thụ như 'cực hình'
- 'Vịt nghe sấm' trong giờ giáo viên 'Tây' dạy Tiếng Anh
- '10 năm học Toán không làm tôi ám ảnh tích phân, đạo hàm'
- 'Học sinh Việt sợ tích phân, đạo hàm dù học không nặng'
- 'Học Toán vất vả vì nặng công thức, ít tư duy'