4h30 sáng, Hai Phương (ở xã Trần Hợi, huyện Trần Văn Thời, tỉnh Cà Mau) thức dậy, pha vội ấm trà để kịp mang theo ra đồng. Đây là thói quen của người đàn ông 45 tuổi, sau 15 năm gắn bó với nghề trồng màu. Nhưng buổi sáng hôm ấy, lội bộ ra con kênh Kiểm Lâm phía trước nhà, ông thừ người khi thấy mực nước dưới kênh đã sụt vài tấc chỉ trong một đêm.
Ruộng lúa chết vì hạn mặn ở xã Long Đức, huyện Long Phú, Sóc Trăng. Ảnh: Cửu Long.
Những ngày sau đó, nước dưới kênh tiếp tục cạn dần, Hai Phương lo lắng, dùng máy bơm chạy hết công suất đưa nước vào ruộng, nhưng nước cũng chỉ "trụ" lại được một, hai ngày rồi lại trơ đáy dưới cái nóng thiêu đốt.
Nỗ lực cứu ruộng dưa 3 ha vừa cho trái của Hai Phương thất bại hoàn toàn sau 10 ngày, khi lòng kênh giờ chỉ còn là những vết nứt nẻ. Hàng nghìn gốc dưa từ màu xanh, dần chuyển sang vàng úa, cho trái èo uột rồi chết héo. Những dây đã cho trái bằng miệng chén cũng không thể phát triển hơn được.
Vợ ông bảo, hai tháng trước, gia đình bỏ ra hàng chục triệu đồng cải tạo đất, xuống giống 8.000 gốc dưa hấu nghịch mùa, bán sau Tết. "Tui với ổng dự định nếu trúng vụ này sẽ mua cho đứa con Út chiếc xe máy. Nhưng người tính không bằng trời tính", bà nói.
Mất trắng ruộng dưa hấu, vợ chồng Hai Phương chỉ còn biết trông đợi vào rẫy dưa leo 7.000 m2 đang đến lứa thu hoạch. Thông thường, sau một tháng gieo trồng, dưa sẽ cho trái kéo dài trên 25 ngày. Nhưng, niềm hy vọng cuối cùng của vợ chồng cũng sụp đổ khi rẫy dưa chỉ cho trái đúng 12 ngày, rồi cũng vàng úa, chết dần do thiếu nước tưới.
Đến nay, Cà Mau ghi nhận hơn 16.000 ha lúa bị thiệt hại 30-70%; 340 ha hoa màu có nguy cơ bị ảnh hưởng do hạn mặn, chủ yếu ở huyện Trần Văn Thời. Mùa hạn mặn khốc liệt bốn năm trước, toàn tỉnh có hơn 50.000 ha lúa bị thiệt hại; 4.700 ha hoa màu chết khô. Cà Mau cùng 12 địa phương khác ở miền Tây đã công bố thiên tai hạn hán.
Cách vùng đất cực Nam 170 km, giữa trưa nắng khoảng 33 độ C, những chiếc máy cày vẫn đang xới tung mặt ruộng, trên cánh đồng lúa khô héo đã 40 ngày tuổi ở xã Long Đức, huyện Long Phú, tỉnh Sóc Trăng. Một nông dân lùa đàn bò ra giữa cánh đồng, chúng cặm cụi gặm những đám lúa èo uột, vàng cháy còn sót lại bên những luống cày. Kênh nội đồng quanh vùng cạn trơ đáy, trong khi các kênh đổ ra sông Hậu thì quá mặn, không thể lấy nước vào ruộng.
Bà Nguyễn Thị Nhiên (38 tuổi, huyện Long Phú, Sóc Trăng) trên cánh đồng ruộng lúa chết khô. Ảnh: Cửu Long.
"Khu này 4 ha, do không có nước, lúa chết nên phải xới bỏ, để phơi đất diệt mầm bệnh, chờ cuối tháng 4 mưa xuống mới sạ lại được", ông Nguyễn Thanh Hùng, 65 tuổi, buồn rầu nói. Năm ngoái, cánh đồng nhà ông Hùng trúng mùa, được giá, mỗi ha lúa lãi gần 30 triệu đồng. Vụ này, sau khi đổ vào mỗi ha 10 triệu đồng chi phí làm đất, phân bón, giống, công lao động, giờ gia đình ông mất trắng.
Ông Hùng không phải là trường hợp duy nhất bị ảnh hưởng bởi mùa hạn mặn khốc liệt. Dọc theo sông Hậu, hơn 10 km từ Long Đức đến Tân Hưng, những cánh đồng chết, mặt ruộng khô nứt nẻ nối tiếp nhau, nước ngoài sông mặn chát.
Ngồi thẫn thờ bên bờ ruộng nhặt những hạt lúa giống khô queo, bà Nguyễn Thị Nhiên (38 tuổi, Tân Hưng) cho biết, sau khi sạ hơn 40 ngày, do không có nước tưới, nên mầm lúa không lên nổi. Vụ này, bà xuống giống 20 ha, đến nay, xem như "công cốc", thiệt hại hơn 150 triệu đồng.
Theo ông Lâm Văn Vũ, Trưởng phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn huyện Long Phú, độ mặn các con kênh trên địa bàn đang ở mức cao, khoảng 6.000 mg/l (6 phần nghìn), trong khi bình thường dưới 250 mg/l. Toàn huyện có 15.000 ha đất trồng lúa, vụ đông xuân muộn này, người dân xuống giống 3.600 ha bất chấp khuyến cáo, thiệt hại hoàn toàn.
"Có hệ thống thủy lợi khép kín, nhưng do mặn đến sớm và luôn ở mức cao, nên hệ thống cống đập không thể mở lấy nước ngọt cho người dân tưới lúa, hoa màu", ông Vũ nói.
Từ Long Phú đến Kế Sách khoảng 50 km, hàng nghìn hecta cam, bưởi, sầu riêng, măng cụt đặc sản cũng đang bị đe dọa bởi cơn khát khô. Nhà chức trách tỉnh này đang nỗ lực khoan thêm 30 giếng nước ngầm với tổng sản lượng 30.000 m3, giúp 26.000 người cầm cự qua mùa khắc nghiệt.
Ngoài Cà Mau, Sóc Trăng, 10 địa phương khác ở miền Tây cũng bị nước biển xâm nhập, sớm hơn một tháng so với đợt gây hậu quả nặng nề bốn năm trước. Hiện chỉ còn Đồng Tháp nằm ngoài "vòng vây" nước mặn.
Nguyên nhân được cơ quan chuyên xác định do đầu tháng 2, lượng nước sông Mekong về Đồng bằng sông Cửu Long thấp hơn trung bình nhiều năm khoảng 40 cm và 20 cm so cùng kỳ năm 2016. Kết hợp với triều cường rằm tháng Giêng và gió mùa đông bắc làm cho độ mặn trên các sông Tây Nam Bộ lên cao và xâm nhập 50-95 km (ranh mặn 4 phần nghìn), sâu hơn năm 2016 từ 2 đến 11 km.
Ở vùng ven biển Gò Công Đông, Tiền Giang, "cơn bão khô" hạn mặn đã "đổ bộ" hơn tháng trước. Gần cuối giờ chiều tháng 2 nhưng nắng vẫn gay gắt, con kênh nội đồng lớn nhất xã Tân Thành dài 10 km, rộng hơn 20 m cạn trơ đáy, mực nước đoạn sâu nhất chỉ hơn 40 cm, những đám lục bình nằm trơ trọi, chết khô vì nước mặn. Dọc hai bên kênh, nhiều nông dân hối hả bơm nước vào mương dự trữ.
"Độ mặn nước kênh đã từ một đến hai phần nghìn, nhưng vẫn phải tranh thủ bơm dự trữ tưới cây, vì nắng nóng như thế này, tầm ba hôm nữa kênh sẽ khô nước", ông Võ Văn Đực, 52 tuổi, nói.
Con lộ đan nhỏ cách trụ sở UBND xã Tân Thành 2 km, buổi chiều tấp nập xe máy, một nhóm 10 người dân mang theo can nhựa, xếp hàng chờ hứng nước ngọt từ một vòi công cộng. Sau khi hứng đầy hai can loại 30 lít, bà Nguyễn Ngọc Thu (47 tuổi) chất lên xe, chở về nhà cách đó 300 m, đổ đầy các phuy, lu.
"Gia đình tôi có 6 người, mỗi ngày chở khoảng 10 chuyến, mỗi chuyến 2-3 can, xài tiết kiệm lắm cũng chỉ một đến hai ngày là hết", bà Thu cho biết.
Người dân Gò Công Đông (Tiền Giang) hứng nước từ vòi công cộng về dự trữ. Video: Hoàng Nam.
Gần mười năm nay, do nhà xa trung tâm, đầu tư đường ống nước tính hết chi phí khoảng 4 triệu đồng, bà cùng hơn 20 hộ dân xung quanh muốn tiết kiệm, nên múc nước đìa lắng lọc xài. Một tháng trở lại đây, hồ chứa cạn khô, nước ô nhiễm, tắm bị ngứa, nổi mụn nhọt không thể tiếp tục sử dụng.
Ông Trương Tuấn Minh, cán bộ UBND xã Tân Thành cho hay, do là xã ven biển, thường xuyên thiếu nước mùa hạn mặn, nên từ 28 Tết đến nay, địa phương đã lắp 10 vòi nước ngọt cho 350 hộ dân, nâng tổng số vòi nước công cộng miễn phí toàn tỉnh Tiền Giang lên 42 vòi.
Kịch bản hạn mặn khốc liệt từng được các chuyên gia dự báo từ giữa năm ngoái. "Hạn mặn năm nay thậm chí gay gắt hơn cả đợt thiên tai lịch sử bốn năm trước, đỉnh điểm sẽ rơi vào tháng 3 tới", thạc sĩ Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia nghiên cứu độc lập về sinh thái Đồng bằng sông Cửu Long nhận định.
Ông Thiện lý giải, do El Nino diễn ra trên toàn lưu vực sông Mekong từ đầu năm 2019 kéo dài đến tháng 9, làm cho mưa thấp kỷ lục, dẫn đến thiếu nước. Cộng với tình trạng các đập thủy điện thượng nguồn trữ nước chạy các tuabin, làm chậm đường đi của dòng Mekong. Tuy nhiên, do đã được dự báo sớm và có kinh nghiệm ứng phó, nên thiệt hại ghi nhận không nặng nề như bốn năm trước.
Chuyên gia này cho rằng, về lâu dài, cần hạn chế tối đa sự can thiệp thô bạo vào tự nhiên, như Đồng Tháp Mười và tứ giác Long Xuyên, diện tích gần 1,2 triệu ha chỉ nên làm hai vụ, tập trung sản xuất sạch, hữu cơ. Cần giảm bớt diện tích trồng lúa, chuyển sang cây trồng ít sử dụng nước. Mùa lũ cần cho nước tràn vào hai vùng này để bồi đắp phù sa, vệ sinh đồng ruộng. Lúc đó vùng hạ nguồn sẽ bớt ngập, bớt nhu cầu đê bao khép kín, nước có thể vào lại ruộng vườn.
Giữa tháng 2, nước biển xâm nhập vào các con sông lớn ở miền Tây 50-90 km, sâu hơn năm 2016 từ 2 đến 11 km. Ảnh: Thanh Huyền.
Còn trước mắt, hơn hai mươi triệu dân vùng sông nước đối diện "chết khát" khi hạn mặn đang càn quét khắp nơi. Tại "rốn mặn" Bến Tre, hồ trữ nước Kênh Lấp (Ba Tri), trữ lượng một triệu m3, tổng vốn 85 tỷ đồng sau 6 tháng đưa vào sử dụng cũng bị nhiễm mặn. Người dân phải dùng xe hoặc sà lan đi vài chục km chở nước ngọt, giá mỗi khối cao gấp 10 lần ngày thường. Hơn 4.500 ha lúa đông xuân gieo sạ ngoài lịch khuyến cáo bị nhiễm mặn, chết héo, nhiều nông dân phải cắt cho bò, dê ăn.
Trong khi chờ giải pháp giúp miền Tây "hạ nhiệt" từ cơ quan chức năng, những nông dân như Hai Phương ở Cà Mau phải lo lắng mỗi khi mùa hạn mặn đến. "Tôi xé từng tờ lịch, trông cho ngày tháng qua mau, mong tới mùa mưa để cải tạo lại ruộng đất, cố gầy dựng lại vụ sau", Hai Phương nói.
Hoàng Hạnh - Cửu Long - Hoàng Nam