Rối ren phân loại nguồn thải nội sinh

Hơn ba thập kỷ nghiên cứu, GS Nguyễn Thị Kim Oanh, chuyên gia về ô nhiễm không khí, mô hình hóa và giám sát môi trường, Viện Công nghệ Châu Á (Thái Lan), nhận thấy số lượng và loại hình nguồn thải nội sinh của Hà Nội tăng rõ rệt, thay đổi theo từng giai đoạn phát triển.

Những năm 1990, xe máy và ôtô còn ít, đường phố thông thoáng, nguồn phát thải chủ yếu từ đun nấu dân dụng và một số khu công nghiệp nhỏ, còn việc đốt rơm rạ hiếm gặp. Quá trình đô thị hóa vào giai đoạn 2000-2008 khiến các nguồn ô nhiễm tại chỗ như giao thông, xây dựng, bụi đường và đốt rơm rạ gia tăng, trở thành nguyên nhân chính làm suy giảm chất lượng không khí.

Cùng với đó, sự mở rộng đô thị nhanh chóng của Hà Nội trong vài thập kỷ qua đã biến nhiều diện tích đất nông nghiệp thành đất đô thị, kéo theo đó là ô nhiễm từ các nguồn phát thải giao thông, công nghiệp và sinh hoạt. Nồng độ ô nhiễm cao tại các khu vực mới được xây dựng cách trung tâm thành phố 6-21 km, đặc biệt là điểm nóng phát thải giao thông và công nghiệp ngoại thành.

Những năm qua, tỷ lệ đóng góp của các nguồn đốt tại chỗ như sinh khối, rơm rạ hay than tổ ong có xu hướng thu hẹp dần, trong khi nguồn giao thông - công nghiệp tăng. Đến năm 2024, dân số Hà Nội khoảng 8,8 triệu người, với 1,1 triệu ôtô và hơn 6,9 triệu xe máy đang hoạt động, 70% trong số này đã sử dụng trên 10 năm. Thành phố có hơn 10 khu công nghiệp, khoảng 1.300 làng nghề cùng các cơ sở sản xuất công nghiệp ở các tỉnh, thành phố lân cận.

Mặc dù Luật Bảo vệ Môi trường năm 1993 đã tạo tiền đề phát triển hệ thống quan trắc chất lượng không khí. Tuy nhiên đến nay, các nghiên cứu về đánh giá tỷ trọng nguồn thải gây ô nhiễm không khí Hà Nội vẫn thiếu thống nhất.

PGS.TS Nguyễn Thị Nhật Thanh, Trường Đại học Công nghệ, Đại học Quốc gia Hà Nội, cho rằng khác biệt này do phương pháp và thời điểm nghiên cứu.

Cụ thể, hai mô hình chính để xác định nguồn ô nhiễm gồm: đo từ nguồn phát tán bụi thông qua kiểm kê khí thải; hoặc đo tổng nguồn ô nhiễm tại điểm tiếp nhận. Phương pháp đầu tiên tính toán dựa trên kê khai từ các nguồn phát thải qua hoạt động đốt nhiên liệu, sản xuất, chăn nuôi..., thích hợp để đánh giá quá trình lan truyền bụi trong khí quyển. Mô hình còn lại xác định nguồn dựa trên đặc trưng hóa lý của bụi tại điểm thu gom mẫu, thường bằng cách đặt trạm đo tại các vị trí nhất định để theo dõi.

Cách thống kê nguồn bụi PM2.5 tại Hà Nội thiếu thống nhất, gây khó khăn cho nghiên cứu tỷ trọng nguồn ô nhiễm

“Việt Nam cần thống nhất cách phân loại nguồn, hệ số phát thải và mô hình để có kết luận chung”, PGS.TS Hoàng Anh Lê (Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội) nhận định.

Ông dẫn chứng các nước như Trung Quốc, Thái Lan đã xây dựng mô hình kiểm kê khí thải quốc gia thống nhất, làm cơ sở cho chính sách kiểm soát toàn diện. Trong khi đó, các nghiên cứu trong nước chưa đồng bộ được về phương pháp và dữ liệu, khiến việc xây dựng chiến lược không khí sạch tổng thể cho Hà Nội gặp khó khăn.

Đồng quan điểm, PGS.TS Lý Bích Thuỷ, Trường Hoá và Khoa học Sự sống, Đại học Bách khoa Hà Nội, dẫn chứng bộ số liệu kiểm kê tổng thể của Trung Quốc được hoàn thiện nhờ sự phối hợp giữa hai đại học lớn là Thanh Hoa và Bắc Kinh, cùng các Viện nghiên cứu cấp tỉnh, nghiên cứu thành phần. Từ kinh nghiệm đó, chuyên gia kiến nghị Việt Nam nên đẩy mạnh nghiên cứu thông qua phối hợp với các trường, viện với nhiệm vụ dài hạn.

GS Nguyễn Thị Kim Oanh cho rằng không chỉ Hà Nội mà các tỉnh lân cận như Bắc Ninh, Quảng Ninh… cũng cần tiến hành kiểm kê phát thải, bởi 2/3 bụi mịn có nguồn gốc từ bên ngoài thành phố.

“Các biện pháp kiểm soát ô nhiễm không khí cần được quy hoạch ở quy mô vùng, với cách tiếp cận mang tính lưu vực, tương tự quản lý lưu vực sông”, chuyên gia gợi ý.

Khó khăn trong xác định tỷ trọng nguồn ô nhiễm khiến các chính sách kiểm soát chất lượng không khí thời gian qua dàn trải, phân tán và không đạt nhiều kết quả, theo các chuyên gia.

“Bắt bệnh” cho Thủ đô

Theo PGS.TS Lý Bích Thuỷ, các số liệu nghiên cứu cho thấy nồng độ PM2.5 hiện nay ở Hà Nội không có sự gia tăng lớn. Nếu so với kết quả nghiên cứu giai đoạn 2001-2008 của Cohen và cộng sự, nồng độ PM2.5 hiện còn thấp hơn. Bà đánh giá việc duy trì chất lượng không khí, trong khi các sức ép lên môi trường ngày càng gia tăng, là thành quả của nhiều chính sách kiểm soát ô nhiễm. Mặt khác, thực tế một số thành phố, đặc biệt những nơi vốn nổi tiếng ô nhiễm như Trung Quốc, đã có sự cải thiện đáng kể chất lượng không khí trong những năm qua.

"Kết quả từ các quốc gia như Trung Quốc là sự thúc giục cho những hành động hiệu quả hơn tại Việt Nam", chuyên gia nói.

Giai đoạn 2019-2020, trong bối cảnh ô nhiễm đỉnh điểm, Hà Nội ban hành Chỉ thị 19, quyết liệt giảm ô nhiễm với lộ trình xoá than tổ ong, cấm đốt rơm rạ. Năm 2025, Chỉ thị 20 của Thủ tướng đặt ra những yêu cầu mới buộc Hà Nội phải cấp bách kiểm soát các nguồn ô nhiễm nội tại, tập trung vào giao thông với các chính sách kiểm kê khí thải, chuyển đổi xe xăng sang xe điện, và vùng phát thải thấp (LEZ).

Gần đây nhất, ngày 19/11/2025, Thủ tướng đã phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia về khắc phục ô nhiễm và quản lý chất lượng môi trường không khí giai đoạn 2026-2030, tầm nhìn đến năm 2045, nhằm từng bước cải thiện ô nhiễm không khí tại các khu vực kinh tế trọng điểm, nhất là Hà Nội, TP HCM và các tỉnh lân cận. Mục tiêu đến năm 2030, các đô thị lớn phải giảm đáng kể nồng độ bụi mịn và tăng số ngày có chất lượng không khí ở mức tốt và trung bình. Kế hoạch cũng bao gồm các hành động xây dựng dữ liệu khoa học làm cơ sở cho biện pháp can thiệp trong tương lai.

“Đây là cột mốc quan trọng trong quản lý chất lượng không khí quốc gia”, PGS.TS Lý Bích Thuỷ bình luận.

Các chính sách kiểm soát ô nhiễm không khí của Hà Nội 10 năm qua