Bà Nguyễn Thị Xuân Phượng sinh năm 1929 tại Huế, trong một gia đình trí thức. Năm 1945, khi mới 16 tuổi, bà gia nhập Việt Minh, tham gia kháng chiến.

Trong hai cuộc chiến tranh chống thực dân Pháp và chống đế quốc Mỹ, bà trải qua nhiều vị trí: kỹ thuật viên thuốc nổ, y sĩ, phóng viên, thông dịch viên, bác sĩ nhi khoa… Năm 1967-1968, bà được cử làm phiên dịch và tiếp đón đoàn làm phim quốc tế gồm Joris Ivens và Marceline Loridan khi họ quay bộ phim “Vỹ tuyến 17 - Chiến tranh nhân dân” tại Vĩnh Linh. Sự kiện mở ra bước ngoặt đáng kể, đưa bà trở thành phóng viên chiến trường đã có mặt ở Dinh Độc Lập vào ngày 1/5/1975.

Năm 1989, sau khi về hưu, bà trở thành chủ phòng tranh Lotus tại TP HCM. Năm 72 tuổi bà viết bằng tiếng Pháp hồi ký Áo dài - từ trường trung học Bồ Câu Trắng đến chiến khu Việt Minh. Sách được hoan nghênh và là best-seller ở Pháp. Sau đó sách được dịch sang tiếng Anh: My War, My Country, My Vietnam (2002). Cùng năm sách được dịch sang tiếng Ba Lan: Con gái của thượng quan.

19 năm sau bà viết hồi ký Gánh gánh gồng gồng, được giải thưởng Văn học của Hội Nhà văn TP HCM và Hội Nhà văn Việt Nam năm 2020.

Năm 2024, bà viết tiếp quyển Khắc đi khắc đến nói về 30 năm cuộc sống của phòng tranh Lotus, một cuộc sống sau hưu trí.

Năm 2024, bà được BBC bình chọn là một trong 100 gương mặt phụ nữ truyền cảm hứng nhất thế giới.