Cuối tháng 9, Herdi Larson, nhà nhân loại học và người sáng lập Dự án Niềm tin vào Vaccine ở London, tham gia cuộc gọi Zoom với nhóm dự án Verified, tổ chức do Liên Hợp Quốc dẫn đầu, nhằm chống lại làn sóng thông tin sai lệch về vaccine Covid-19 ngày càng lớn mạnh.
Larson, 63 tuổi, được biết đến là người xử lý tin đồn nhảm hàng đầu thế giới. Bà đã dành 20 năm tới nhiều quốc gia bất ổn, nghèo đói hay bị chiến tranh tàn phá trên toàn cầu, cũng như các nước giàu và phát triển để tìm hiểu lý do khiến mọi người chần chừ tiêm vaccine.
Đối với một người "săn" tin đồn nhảm như bà Larson, đây là thời gian bận rộn nhất, khi phong trào bài vaccine ngày càng phát triển mạnh giữa địa dịch. Dự án Niềm tin vào Vaccine, thành lập năm 2010, bao gồm hơn 10 nhân viên có kiến thức về khoa học chính trị, tâm lý, mô hình toán học, dịch tễ học và nhiều chuyên môn khác. Họ theo dõi tin tức, phương tiện truyền thông xã hội, cũng như các cuộc bàn tán trong cộng đồng ở gần như mọi quốc gia và với 63 ngôn ngữ khác nhau, nhằm nhanh chóng phát hiện bất kỳ tin đồn nhảm nào về vaccine.
Tiến sĩ Herdi Larson tại buổi nói chuyện về vaccine của hội nghị TEDMED ở Massachusetts, Mỹ hồi tháng 3. Ảnh: TEDMED.
Hồi tháng 9, nhóm của bà Larson từng đăng một bài báo trên tạp chí y khoa The Lancet cho thấy niềm tin vào vaccine ở 149 quốc gia đã thay đổi như thế nào từ năm 2015 đến 2019, với dữ liệu được tổng hợp từ 284.000 người trưởng thành. Như ở Indonesia, quan điểm vaccine an toàn đã giảm từ 64% xuống 50% sau khi các lãnh đạo Hồi giáo hoài nghi về an toàn của vaccine ngừa sởi, quai bị và rubella, đồng thời tự cho rằng vaccine này chứa các thành phần bị cấm sử dụng. Tại Ba Lan, một phong trào bài vaccine có tổ chức cao đã khiến niềm tin của người dân giảm từ 64% năm 2018 xuống 53% vào tháng 12/2019.
Khi Covid-19, đại dịch khiến gần 1,1 triệu người chết trên toàn cầu, vẫn chưa có dấu hiệu dừng lại, hậu quả của việc chần chừ với vaccine rất nghiêm trọng. Chỉ tính riêng ở Mỹ, tỷ lệ người nói rằng "chắc chắn" hoặc "có thể" tiêm vaccine giảm mạnh từ 72% hồi tháng 5 xuống 51% hồi tháng 9, theo khảo sát của Trung tâm Nghiên cứu Pew.
Xu hướng này thường được cho bắt nguồn từ làn sóng thông tin sai lệch về vaccine lan truyền trên mạng Internet. Trong cuộc họp qua Zoom với nhóm Verified, Alex de Figueiredo, nhà thống kê chính của Dự án Niềm tin vào Vaccine, đã trình bày tác động tiêu cực của mạng xã hội đối với quyết định tiêm vaccine Covid-19.
Trong cuộc khảo sát với 3.000 người ở Anh, 54% người cho biết sẽ chắc chắn tiêm vaccine Covid-19 sau khi nó được phát triển thành công. Sau đó, nhóm người này được cho tiếp cận với hàng loạt thông tin tiêu cực trên mạng xã hội, như bài đăng của David Icke, người theo thuyết âm mưu, cho biết một người tố cáo Big Pharm từng nói rằng "97% thành phần của vaccine Covid-19 gây vô sinh". Sau đó, nhóm nghiên cứu nhận thấy tỷ lệ sẵn sàng tiêm vaccine giảm 6%.
Tiến sĩ Larson cho rằng 6% sụt giảm này đủ đe dọa tới mục tiêu đạt "miễn dịch cộng đồng" thông qua vaccine mà các nhà khoa học trông đợi.
Niềm tin vào vaccine "quan trọng như mức độ hiệu quả của vaccine", theo Daniel Salmon, giám đốc Viện An toàn Vaccine thuộc Trường Y tế Cộng đồng Johns Hopkins Bloomberg. "Vaccine không thể cứu được mạng người, nhưng tiêm chủng có thể làm điều đó", ông nói.
Song tiến sĩ Larson cho rằng chỉ tập trung đối phó với tính không chính xác của tin đồn là không đủ để giải quyết làn sóng bài vaccine. Khi được hỏi liệu có nên yêu cầu các công ty truyền thông gỡ bài đăng có nội dung chống vaccine, bà Larson cho biết "nếu ngày mai bạn đóng cửa Facebook, thái độ bài vaccine cũng không biến mất. Nó sẽ tiếp tục".
"Vấn đề của chúng ta không phải là thông tin sai lệch. Vấn đề ở đây là niềm tin", bà Larson nói.
Tiến sĩ Larson (thứ hai từ bên phải) họp cùng nhóm nghiên cứu ORB International hồi tháng 1/2019. Ảnh: NYTimes.
Các văn phòng của Dự án Niềm tin vào Vaccine được đặt ở một góc tầng hai của Trường Y học nhiệt đới và Vệ sinh dịch tễ London. Trong thời gian bình thường, nhân viên của tổ chức này được rải khắp các quốc gia, từ Nhật Bản tới Brazil, để thực hiện khảo sát, thu thập dữ liệu, phát triển mạng lưới cộng đồng và nghe ngóng dư luận về vaccine.
Bà Larson đã dành cả sự nghiệp cho các sứ mệnh nhân đạo trên toàn cầu khi tham gia nhiều tổ chức như Save the Children hay Unicef. Tới năm 2000, bà phụ trách chiến lược và truyền thông cho chương trình triển khai các loại vaccine, đồng thời xây dựng các mối quan hệ đối tác, trong đó có việc thành lập Liên minh toàn cầu về Vaccine và Tiêm chủng, nay là Liên minh GAVI, giúp trẻ em nghèo thế giới có thể tiếp cận vaccine.
Kể từ khi thành lập năm 2010, bà Larson và Dự án Niềm tin vào Vaccine đã cố gắng ghi lại nhiều câu chuyện về vaccine và bài vaccine, cũng như thu thập dữ liệu và nghiên cứu lý do khiến nhiều người mất niềm tin vào vaccine. Trong cuộc chiến quan trọng này, bà luôn có sự đồng hành của chồng, tiến sĩ Peter Piot, nhà nghiên cứu AIDS nổi tiếng, từng là người đồng phát hiện virus Ebola những năm 1970 và hiện là giám đốc Trường Y học nhiệt đới và Vệ sinh dịch tễ London.
Làn sóng bài vaccine không phải là vấn đề mới nổi. Nhóm chống vaccine đầu tiên ở Anh đã xuất hiện từ những năm 1850, khi chính phủ cố gắng triển khai tiêm vaccine bắt buộc phòng bệnh đậu mùa. Chống vaccine giờ lan rộng ở nhiều quốc gia trên toàn cầu, đặc biệt là Mỹ và một số nước châu Âu.
Năm 2019, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) thậm chí đã liệt thái độ bài vaccine là một trong 10 mối đe dọa sức khỏe toàn cầu. Tuy nhiên, bà Larson cho rằng cộng đồng y khoa thế giới vẫn chưa bắt kịp tốc độ của làn sóng bài vaccine. "Nếu chúng ta không hành động ngay bây giờ, bởi ngày hôm qua chúng ta đã không thực hiện, và Covid-19 đang làm mọi thứ tệ hơn, chúng ta sẽ rơi vào hỗn loạn. Thời gian đang cạn dần", bà nói.
"Người phụ nữ này có thể thấy trước tương lai", Carol Bellamy, giám đốc điều hành Unicef từ năm 1995 tới 2005. "Bà ấy không hét lên 'Bầu trời đang sụp đổ'. Bà ấy sẽ nói rằng 'Bầu trời sẽ sụp nếu chúng ta không làm gì đó'".
Cảnh sát Anh cố gắng ngăn người biểu tình phản đối vaccine và các biện pháp hạn chế phòng ngừa Covid-19 tại quảng trường Trafalgar ở London tháng trước. Ảnh: AFP.
Chiến lược đối phó với tin đồn nhảm về vaccine của tiến sĩ Larson là: xây dựng niềm tin bắt đầu từ việc đặt ra các câu hỏi đúng, sau đó nghiên cứu về chúng và đưa ra câu trả lời thích hợp. Đồng thời, bà Larson luôn nhìn nhận và giải quyết vấn đề qua lăng kính của những người hoài nghi về vaccine.
"Tôi hiểu rằng chỉ riêng các thông điệp khoa học sẽ không có hiệu quả và không thể xây dựng niềm tin", Larson nói.
"Heidi đã nói rất rõ ràng rằng cách để làm được điều này là phải gắn kết với cộng đồng", tiến sĩ Seth Berkley, giám đốc điều hành của GAVI, nói. "Chỉ riêng thực tế là không đủ. Điều chúng ta thực sự cần là phải đồng cảm với mọi người và niềm tin và điều vô cùng quan trọng".
Tháng 11 năm ngoái, tiến sĩ Larson nhận được email từ Anna Watson, người thành lập Arnica, mạng lưới phụ huynh Anh "lo ngại về chương trình vaccine và quan tâm tới vai trò của sống thuận theo tự nhiên". Watson đã theo dõi công việc của tiến sĩ Larson và đánh giá cao cách tiếp cận của bà với phong trào bài vaccine, đồng thời bày tỏ mong muốn được gặp Larson.
Tiến sĩ Larson đã hoan nghênh đề xuất này và mời Watson tới văn phòng của bà. Watson sau đó cho biết đây là cuộc gặp "rất có ý nghĩa".
"Bà ấy thực sự cho rằng tiêm chủng là biện pháp can thiệp y tế số một, nhưng cũng rất tôn trọng việc các phụ huynh tự đưa ra quyết định về vấn đề này", Watson nói trong một email.
Tiến sĩ Larson mô tả cuộc nói chuyện này là bằng chứng cho thấy các cầu nối có thể được xây dựng giữa các chuyên gia và thành viên cộng đồng hoài nghi về vaccine. "Hãy cùng nhau trao đổi", bà nói.
Larson gần đây thường nhắc tới một câu nói nổi tiếng được cho là của cựu tổng thống Mỹ Teddy Roosevelt, mà bà được nghe từ tiến sĩ Jerome Adams, Tổng Y sĩ Mỹ: "Mọi người không quan tâm điều mà bạn biết trừ khi họ biết bạn cũng quan tâm".
Thanh Tâm (Theo NYTimes)