Giáo sư Cedo Maksimovic, chuyên gia về hệ thống nước và môi trường, Khoa Kỹ thuật dân dụng và môi trường, Trường Hoàng gia London (Imperial College London), Anh, trao đổi với VnExpress về việc tái sinh sông Tô Lịch.
Sông Tô Lịch ô nhiễm chảy qua nhiều khu dân cư ở Hà Nội. Ảnh: Ngọc Thành.
- Phương pháp gì giúp làm sạch một con sông kéo dài 14 km trong nội đô, thưa ông?
- Câu trả lời tốt nhất là giải quyết vấn đề tận gốc và ngăn ô nhiễm tái diễn. Nếu bạn cố làm sạch nhiều lần nhưng nó vẫn bị ô nhiễm thì bạn sẽ tốn rất nhiều tiền. Nếu bạn cố làm sạch phần hạ lưu của con sông, nước chưa qua xử lý từ đầu nguồn vẫn gây ô nhiễm thì bạn không giải quyết được vấn đề.
Tôi được biết các nhà khoa học Nhật Bản đã dùng công nghệ nano để làm sạch sông Tô Lịch của Hà Nội. Đây có thể là một phương pháp tốt nhưng có chi phí cao và không giúp xử lý vấn đề một cách tổng thể, không phải là giải pháp lâu dài.
- Vậy cần thực hiện như thế nào?
- Việc làm sạch dòng sông cần được thực hiện cùng lúc với việc xử lý nước thải của thành phố. Các bạn cần thu gom nước thải và xây dựng hệ thống đường ống dẫn tới nhà máy xử lý, ngăn chúng đổ ra sông.
Hệ thống đường ống dẫn nước thải có thể bị quá tải khi có mưa lớn, vì thế nên có phương án giảm thiểu lượng nước mưa chảy vào hệ thống này.
- Hà Nội nên triển khai ra sao?
- Thành phố nên có một chiến lược để cùng lúc giải quyết được nhiều vấn đề của đô thị đang phát triển. Bên cạnh ô nhiễm sông, còn có vấn đề quản lý nước, sóng nhiệt, hiệu suất sử dụng năng lượng, đa dạng sinh học, các giá trị thẩm mỹ, thậm chí là chế biến lương thực. Tất cả những vấn đề này cần được bao trùm dưới một dự án, gọi là Các giải pháp Xanh (Blue Green Solutions - BGS).
Thay vì rót vốn vào các dự án riêng lẻ, các bạn đầu tư vào "một bình" và áp dụng BGS. Cách tiếp cận này có thể mang lại các giải pháp bền vững với chi phí thấp.
BGS do nhóm nghiên cứu của Imperial College London thực hiện, đưa ra các phương án giúp các thành phố thích ứng và giảm thiểu các "áp lực đô thị". Quá trình đô thị hóa gia tăng, biến đổi khí hậu và các điều kiện thời tiết cực đoan gây ra các áp lực, làm ô nhiễm nước và không khí, giảm các nguồn tài nguyên và ảnh hưởng đến chất lượng sống của người dân.
- Việc xử lý sông ô nhiễm ở giai đoạn nào của chiến lược này?
- Khi có chiến lược dài hạn, các bạn sẽ nhận dạng được vấn đề ô nhiễm sông hồ nằm ở đâu trong tổng thể. Bạn sẽ không xử lý một vấn đề riêng lẻ, vì nó sẽ phá hủy cả hệ thống. Bạn cần cân nhắc các vấn đề trong mối tương quan với nhau và có thể tiết kiệm chi phí. Chiến lược như vậy có thể giúp thu hút vốn đầu tư từ bên ngoài.
Tôi biết mọi người thường đặt vấn đề là "Chúng tôi không có đủ tiền để làm, chỉ có đủ kinh phí cho một vấn đề, như làm sạch sông mà thôi". Điều này xảy ra ở các thành phố lớn trên thế giới như London, Bắc Kinh...Tuy nhiên các bạn không nhất thiết phải có đủ kinh phí để xử lý tất cả các vấn đề cùng một lúc, chiến lược sẽ giúp giải quyết một số thành phần với số tiền ít hơn.
Các bạn sẽ xử lý một vấn đề trong tổng thể, liên quan đến kiểm soát lũ, cung cấp nước uống....chứ không phải riêng lẻ. Sau đó các bạn giải quyết các vấn đề khác theo từng giai đoạn, mà không gây ra các vấn đề khác cho mình.
Tôi khuyến cáo không nên lấp sông vì các bạn sẽ tốn rất nhiều tiền, sau đó những thế hệ sau cũng tốn nhiều chi phí để thay thế bằng các công trình khác. Việc này đã xảy ra ở một số nơi trên thế giới .
- Hà Nội nên sử dụng công nghệ gì để xử lý nước thải?
- Công nghệ hiện đại như dùng màng lọc (membrane) có chi phí lắp đặt và vận hành đắt đỏ, nên có thể không phải lựa chọn tốt cho Việt Nam.
Công nghệ đang được nhiều nước sử dụng (trong đó có Mỹ, các nước châu Âu, Trung Quốc) mang tính truyền thống, tốn kém, chiếm nhiều diện tích, năng lượng, nhân lực và có mùi gây hại cho sức khỏe con người. Tôi cho rằng Việt Nam nên thử công nghệ mà Hà Lan đang áp dụng, gọi là IFAS, kết hợp đồng thời hai kĩ thuật xử lý bằng vi sinh: là kỹ thuật vi sinh dính bám trên vật liệu màng cố định (fixed film) và kỹ thuật bùn hoạt tính phân tán (dispended activated sludge).
Công nghệ này có chi phí xây dựng và vận hành thấp, chiếm ít diện tích, sạch hơn và có lợi cho sức khỏe. Sau xử lý, nước được dùng cho các mục đích khác nhau như tưới tiêu, cứu hỏa, rửa xe...
- Cần lưu ý gì khi xử lý sông ô nhiễm ở thành phố có mật độ dân số cao?
- Mật độ dân số cao là tình trạng chung ở nhiều nơi trên thế giới. Ví dụ như ở Jakarta, Indonesia, các ngôi nhà liền kề nhau, rất khó để đặt các đường ống dẫn nước thải. Tại những khu vực của người nghèo ở Rio de Janeiro, Brazil, nước bị đổ ra ngay trên phố và chảy xuống các con lạch nhỏ, trong đó có cả nước thải.
Với khu vực có đủ không gian, việc lắp đặt các đường ống bình thường đơn giản và có chi phí thấp. Tuy nhiên, những nơi có đông dân và đường phố nhỏ, chính quyền không cần lắp các đường ống dẫn nước thải lớn.
Về các nhà máy xử lý nước thải, các bạn có thể áp dụng khái niệm phân tán (decentralisation), không nên xây một nhà máy lớn vì nó cần các đường ống to, nhiều trạm bơm và tốn kém. Thay vào đó, các bạn nên xây các nhà máy nhỏ, có chi phí thấp hơn, giúp ngăn nước thải chảy vào các sông hồ.
Tôi muốn lưu ý rằng nhà chức trách không chỉ sử dụng giải pháp kỹ thuật để xử ý, mà cần tăng cường tương tác với người dân để nâng cao ý thức của họ. Người dân ở các đô thị cần được hướng dẫn về cách tham gia vận hành các đường ống dẫn nước thải, trong đó có việc tránh ném các loại rác thải cứng vào toilet như xác động vật, vật liệu khó tiêu hủy. Khi người dân góp phần làm đường ống dẫn nước thải không bị tắc nghẽn, họ có thể sống trong môi trường sạch sẽ.
- Về phía chính quyền, ông có khuyến cáo gì?
- Việc xử lý ô nhiễm sông không thể thực hiện được trong một đêm, đó là một quá trình dài. Nếu không dừng việc xả thải xuống sông thì chính quyền chỉ lãng phí tiền bạc của mình.
Xét về quy hoạch, tôi không chọn cách làm của người giàu (là người có nhiều tiền và cần có giải pháp hữu hiệu) hay của người nghèo (có ít tiền nên họ thường phải trả nhiều lần cho công nghệ cũ mà không giúp giải quyết vấn đề). Tôi chọn cách làm của nhóm thứ ba, đó là những người sáng suốt, họ dùng nguồn lực có hạn nhưng cố gắng đến gần giải pháp tối ưu, khi họ có trong tay một chiến lược.
Trên khía cạnh lợi ích tài chính, tôi có thể nêu ví dụ như ở Nhật Bản. Một công ty chi một khoản để làm sạch khoảng 10% trong số 200.000 hồ bị ô nhiễm. Khi hồ và môi trường xung quanh trong lành hơn, các công ty có thể thu lời nhờ giá bất động sản tăng cao hơn so với trước đó. Điều đó có nghĩa là các nước đang phát triển nên có các giải pháp để thu hút tư nhân tham gia tái tạo sông hồ. Họ sẽ đầu tư vào các dự án hấp dẫn, cùng chính phủ và chính quyền địa phương.
Xem thêm:
Dòng suối hồi sinh giữa lòng Seoul
Giải pháp xanh (Blue Green Solutions - BGS) là cách tiếp cận theo hệ thống để phát triển đô thị bền vững, linh hoạt và tiết kiệm chi phí. BGS giúp chính quyền các thành phố nhìn nhận cách sử dụng sức mạnh của tự nhiên (nature) để xử lý các thách thức của các đô thị hiện nay (trong đó có ô nhiễm nước).
BGS liên quan đến các phương pháp gồm Các giải pháp dựa trên tự nhiên (NBS), Các hệ thống thoát nước đô thị bền vững (SUDS), Thiết kế đô thị nhạy cảm với nước (WSUD).
NBS giúp giảm ô nhiễm nước và không khí, giảm nguy cơ ngập lụt và đảo nhiệt, tăng hiệu quả các nguồn tài nguyên, tạo nên các khu vực dành cho giải trí/tiện nghi và nông nghiệp trong đô thị. SUDS sử dụng các phương tiện là mái và tường xanh, vườn mưa, khu đất trũng...WSUD mở rộng khái niệm SUDS bằng cách nhận dạng vai trò mà NBS có thể thực hiện trong quản lý toàn bộ các nguồn tài nguyên nước của đô thị.
Các khái niệm SUDS và WSUD được mở rộng để đưa ra một khuôn khổ mang tính hệ thống, để sử dụng tất cả các dịch vụ của hệ thống sinh thái mà NBS cung cấp, tạo nên BGS.