"Giới phân tích từ lâu đã nói tới sự kết thúc của hệ thống do Mỹ dẫn đầu, cũng như sự khởi đầu của thế kỷ châu Á. Điều này đang diễn ra ngay trước mắt chúng ta", Josep Borrell, đại diện cấp cao về chính sách đối ngoại và an ninh của Liên minh châu Âu (EU) nói với các nhà ngoại giao Đức hôm 25/5. Borrell cho rằng đại dịch Covid-19 có thể là một bước ngoặt khiến châu Âu đứng trước áp lực "chọn phe" ngày càng lớn.
EU tỏ ra miễn cưỡng ủng hộ Tổng thống Mỹ Donald Trump trong cuộc đối đầu với Trung Quốc. Tuy nhiên, chính sách của Trung Quốc với Hong Kong và việc nước này khăng khăng từ chối mở cửa thị trường khiến châu Âu ngày càng thay đổi quan điểm về Bắc Kinh, theo giới chuyên gia.
Phát biểu của Borrell dường như cho thấy EU sẽ thúc đẩy quan hệ độc lập và gay gắt hơn với Bắc Kinh trong thời gian tới. "Các quốc gia thành viên cần theo đuổi lợi ích và giá trị riêng, tránh trở thành công cụ cho người này hay người khác. Chúng ta cần chiến lược mạnh mẽ hơn với Trung Quốc, trong đó đòi hỏi tăng cường quan hệ với phần còn lại của châu Á", ông Borrell nói.
Thủ tướng Đức Angela Merkel (trái) và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình gặp nhau tại Berlin năm 2017. Ảnh: Reuters.
Margrethe Vestager, ủy viên cấp cao của EU, nhấn mạnh về tình hình mà bà mô tả là "thiếu sự có đi có lại" trong quan hệ với Trung Quốc. "Ở nơi tôi lớn lên tại Đan Mạch, chúng tôi được dạy rằng không nên mời chào những vị khách không biết đáp lễ", bà nói, khẳng định châu Âu cần có quan điểm cứng rắn và tự tin hơn về khối.
Borrell thừa nhận EU từng ngây thơ về một số mặt của Trung Quốc, nhưng cho rằng điều này đang chấm dứt. Hàng loạt chính trị gia cấp cao tại Pháp và Mỹ đã lên tiếng chỉ trích Trung Quốc, cáo buộc nước này đang lặp lại hành động của Nga khi gây chia rẽ toàn khối EU thông qua tin tức giả và ủng hộ các lãnh đạo theo chủ nghĩa dân túy.
Không ai biết liệu "thực tế mới" này sẽ ảnh hưởng thế nào tới quan hệ thương mại giữa châu Âu và Trung Quốc. Mỗi ngày EU nhập khẩu lượng hàng hóa có giá trị gần 1,1 tỷ USD từ Trung Quốc, nhưng các chuyên gia kinh tế cho rằng nhiều hoạt động thương mại sẽ không được nối lại sau đại dịch Covid-19.
Châu Âu đang theo đuổi "đa dạng hóa" trong hàng loạt lĩnh vực từ chuỗi cung ứng đến an ninh viễn thông. Borrell từng rất ngạc nhiên khi biết nguồn cung paracetamol cho châu Âu đến từ Trung Quốc. Nội các Đức hôm 20/5 thông qua quy định cho phép chính phủ chặn nhà đầu tư ngoài EU tiếp quản công ty y tế, để đảm bảo nguồn cung không gián đoạn trong đại dịch.
Pháp cũng có quan điểm tương tự khi Bộ trưởng Tài chính Bruno Le Maire nói "nhiều công ty và công nghệ dễ tổn thương có thể bị đối thủ nước ngoài thâu tóm với giá rẻ", đồng thời khẳng định sẽ không để điều đó xảy ra. Quan hệ Thụy Điển - Trung Quốc cũng đang căng thẳng và có nguy cơ tan vỡ.
Andrew Small, chuyên gia tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại châu Âu, cho rằng Trung Quốc từ lâu đã tìm cách "ẩn núp" đằng sau mối nghi kỵ của EU với Nga.
"Họ hưởng lợi từ cách nghĩ của nhiều người EU rằng Trung Quốc khác Nga. Những người này nghĩ rằng trong khi Nga có thái độ thù địch với EU, Trung Quốc chỉ tìm cách cản trở sự đoàn kết của châu Âu trong một vài vấn đề hẹp liên quan đến người Hoa. Họ ngỡ rằng trong khi Nga lợi dụng tình cảnh hỗn loạn để trỗi dậy, Trung Quốc có thể là một điểm tựa trong khủng hoảng. Họ cho rằng Nga chỉ tung ra thông tin sai lệch nhắm vào công dân châu Âu và đưa những người theo chủ nghĩa dân túy lên nắm quyền, còn Trung Quốc chỉ tập trung xây dựng hình ảnh tích cực".
Trung Quốc trên thực tế từng giúp kinh tế châu Âu phục hồi trong giai đoạn 2007-2008 bằng cách mua lại các khoản nợ và doanh nghiệp phá sản sau khủng hoảng kinh tế. Bắc Kinh cũng tránh ủng hộ Moskva trong xung đột tại Ukraine và vấn đề Brexit.
Một số lãnh đạo châu Âu từng muốn cứng rắn hơn với Trung Quốc, nhưng họ ngần ngại khi chứng kiến các hành động của Tổng thống Mỹ Donald Trump, lo sợ rằng nếu cắt quan hệ với Trung Quốc, họ chỉ còn đối tác chính là Trump.
Người Hong Kong biểu tình phản đối dự luật an ninh do quốc hội Trung Quốc đề xuất. Ảnh: Reuters.
Thay đổi then chốt diễn ra đầu năm 2019, khi Ủy ban châu Âu (EC) ngày càng giận dữ với thực tế rằng họ rất khó tiếp cận thị trường Trung Quốc và cách lãnh đạo theo chủ nghĩa dân tộc của Chủ tịch Tập Cận Bình. EC ra thông cáo mô tả Trung Quốc là "đối thủ có hệ thống thúc đẩy các mô hình quản trị thay thế".
Hàng loạt yếu tố dẫn tới thay đổi quan điểm của châu Âu, trong đó lợi ích từ Sáng kiến Vành đai và Con đường đã không trở thành hiện thực do nền kinh tế Trung Quốc chững lại. "Giai đoạn tích cực một cách lãng mạn đã kết thúc", Ngoại trưởng Latvia Edgars Rinkēvičs nhận xét.
"4 năm trước chúng ta chỉ nói về kinh tế, thương mại, Sáng kiến Vành đai và Con đường, gia tăng đầu tư. Giờ đây tình hình sẽ cân bằng hơn", Tổng thống Pháp Emmanuel Macron cho hay, hối thúc châu Âu tìm đến Nga như một đối tác mới.
Hiện chưa rõ chiến lược được EC công bố năm 2019 sẽ được áp dụng như thế nào ở cấp quốc gia. Không lâu sau khi thông cáo được đưa ra, Italy trở thành nước châu Âu đầu tiên ký biên bản ghi nhớ đầu tư cho Sáng kiến Vành đai và Con đường. Nhiều quốc gia trong khu vực cũng cấp phép cho tập đoàn Huawei xây dựng mạng 5G.
Bản thân Trung Quốc cũng muốn ngăn quan hệ với EU xấu đi, khẳng định 2020 sẽ là năm của châu Âu với hai hội nghị thượng đỉnh lớn và nhiều lễ ký thỏa thuận quan trọng. Bắc Kinh cũng trông đợi vào khu vực Đông Âu với nhóm 17+1.
Philippe Le Corre, nhà phân tích tại châu Âu, cho rằng Covid-19 là "yếu tố thay đổi cuộc chơi", thúc đẩy sự chuyển dịch quan điểm của EU với Trung Quốc. "Chính sách ngoại giao Trung Quốc đã phản tác dụng, nhất là khi họ không thừa nhận sự giúp đỡ ban đầu của châu Âu. Dường như Bắc Kinh không thoải mái với việc được nước ngoài hỗ trợ", ông nhận xét.
Borrell gọi "chính sách hào phóng" của Trung Quốc chỉ là "màn biểu diễn", trong khi Cơ quan Đối ngoại châu Âu (EEAS) cáo buộc Bắc Kinh đang thực hiện chiến dịch tung tin giả nhằm "tránh bị đổ lỗi vì đại dịch và cải thiện hình ảnh với quốc tế".
Hành động của Trung Quốc trong Covid-19 cũng thay đổi quan điểm của công chúng châu Âu. Khảo sát của tổ chức Korber-Stiftung cho thấy 71% người Đức tin rằng "thiệt hại từ đại dịch có thể được hạn chế nếu Trung Quốc minh bạch hơn". Cuộc thăm dò ý kiến tại Pháp cuối tháng 4 cho thấy chỉ 12% người dân cho rằng Trung Quốc là nơi tốt nhất để đối phó các thách thức trong 10 năm tới.
Ngoại lệ duy nhất là Italy, quốc gia từ lâu đã thể hiện thiện cảm với Trung Quốc.
Chuyên gia y tế Trung Quốc đến hỗ trợ Italy chống Covid-19 hồi tháng 3. Ảnh: AFP.
Câu hỏi đặt ra cho các chính trị gia châu Âu là làm thế nào để tận dụng cơ hội nhằm tăng tính độc lập với Bắc Kinh nhưng không bị kéo vào cuộc đối đầu Mỹ - Trung. Bước đầu tiên là xây dựng danh sách những ngành phụ thuộc vào Trung Quốc, quá trình đánh giá đang diễn ra ở Pháp, Đức, Italy và Tây Ban Nha.
Bộ trưởng Le Maire hứa hẹn sẽ "tăng cường chủ quyền trong những chuỗi giá trị chiến lược" như ngành công nghiệp ôtô, không gian và dược phẩm.
Bước tiếp theo sẽ phụ thuộc vào hướng đi của Trung Quốc. Nhiều cựu quan chức cảnh báo mục tiêu chiến lược của Bắc Kinh có thể bị đe dọa nếu nước này biến EU thành vùng đệm trong cạnh tranh với Washington.
Long Yongtu, người tham gia đàm phán để Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) năm 2001, cho rằng Bắc Kinh có nguy cơ tự tách biệt khỏi trật tự kinh tế toàn cầu mới. "Trung Quốc là thành phần quan trọng trong toàn cầu hóa. Chúng ta phải cảnh giác khi ai đó đề cập tới đảo ngược quá trình này", ông nói.
Tuy nhiên, trong bối cảnh Trump tìm cách tập hợp nhóm G7 và các cường quốc châu Âu đối phó Trung Quốc, dường như Bắc Kinh đã quá chậm trễ trong việc thay đổi suy nghĩ của châu Âu.
Vũ Anh (Theo Guardian)