Anh nói, bên cạnh cuộc tranh cãi một hay nhiều bộ sách, giáo viên như anh đang rất trăn trở với một vấn đề khác: chưa có đề thi mẫu cho kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ thông toàn quốc theo Chương trình mới.
Anh giải thích thêm, Bộ sách giáo khoa lớp 11 của Chương trình mới đã phát hành. Việc giảng dạy cho học sinh, kể cả truyền đạt tri thức và rèn luyện các năng lực mới, đã được áp dụng. Nhưng các "yếu tố đổi mới" sẽ xuất hiện ra sao trong cấu trúc đề thi tốt nghiệp toàn quốc thì giáo viên như anh chưa rõ.
Chỉ khi nào nhìn thấy cấu trúc đề thi và một số đề mẫu do Bộ phát hành, giáo viên mới yên tâm và cảm thấy việc dạy - học "có định hướng".
Cách tiếp cận "đích cuối là kỳ thi" vẫn là suy nghĩ phổ biến với thầy và trò ở Việt Nam hiện nay. Sự khốc liệt ngày càng gia tăng của các kỳ thi chuyển cấp khiến lối dạy học thực dụng này trở thành một tập quán khó thay đổi hơn.
Về lý thuyết, băn khoăn của anh là thừa. Chương trình giáo dục phổ thông 2018 tham vọng đổi mới giáo dục một cách triệt để, từ triết lý nền tảng cho tới phương pháp thực hành sư phạm. Chương trình này được xây dựng theo định hướng mở, chú trọng phát triển năng lực học sinh bên cạnh kiến thức; đề cao tính chủ động của trường học, vai trò dẫn dắt của giáo viên; xã hội hóa sách giáo khoa; đổi mới phương pháp dạy học, kiểm tra, đánh giá... Một trong những điểm ưu việt của Chương trình mới là hướng trọng tâm vào đánh giá năng lực. Chỉ cần hoàn thành các yêu cầu liệt kê tỉ mỉ trong Thông tư 32 của Bộ Giáo dục và Đào tạo, học sinh có thể đáp ứng mọi kỳ thi do Bộ tổ chức (dù học bộ sách nào đi nữa).
Nhưng về thực tiễn, thật khó để giáo viên từ bỏ tín điều đã gắn với họ hàng chục năm - nhìn vào đề thi để quyết định việc tổ chức dạy và học - chỉ bằng một chủ trương còn nhiều phần lạ lẫm.
Câu chuyện trên, không dừng lại ở tranh cãi "học để thi", cho ta thấy một dấu khuyết lớn trong chương trình cải cách giáo dục đương đại: truyền thông chính sách. Việc truyền thông về các đổi mới trong triết lý giáo dục chưa thật sự chạm vào nhóm đối tượng trong nội bộ ngành - là giáo viên, chưa nói tới hai nhóm khác, xa hơn, là phụ huynh và học sinh.
"Nói chuyện với đám đông" - đặc biệt là về những điều mới mẻ, khác biệt, có khả năng làm xáo trộn thói quen và đảo ngược quan niệm thông thường của họ - cần rất nhiều sự nhẫn nại và chi tiết. Phụ huynh, học sinh và giáo viên đáng lẽ phải được trả lời một cách cặn kẽ mọi câu hỏi có thể nảy sinh, lý giải những điều cốt yếu nhất của cuộc đổi mới trong Chương trình giáo dục phổ thông 2018: Tại sao chủ trương "một chương trình, một bộ sách" không còn phù hợp với đòi hỏi của giáo dục hiện đại; Tại sao sách giáo khoa chỉ nên là học liệu, không phải là pháp lệnh; Tại sao cần hướng tới phát triển năng lực học sinh, thay vì chỉ đơn thuần truyền đạt kiến thức; Những điều xộc xệch khó tránh khỏi nào sẽ xảy ra trong quá trình thay đổi...
Về cấu trúc, một chương trình giáo dục sau khi hình thành triết lý nền tảng, sẽ được triển khai thành ba hợp phần chính: Nội dung giáo dục, Phương pháp giảng dạy, Phương pháp kiểm tra đánh giá.
Bộ và các Nhà xuất bản sách giáo khoa đang thực hiện quy trình truyền thông cho đại chúng và giáo viên theo thứ tự trên: Công bố sách giáo khoa để thể hiện các nội dung giáo dục cụ thể, Cung cấp sách và các khóa tập huấn để đào tạo giáo viên. Riêng phương pháp kiểm tra (đặc biệt dành cho hai kỳ thi chuyển cấp) vẫn còn nguyên ở dạng các thang đánh giá chung.
Cách thức này hợp lý về tính sư phạm nhưng đã bỏ qua yêu cầu cơ bản nhất của truyền thông chính sách: tìm hiểu đặc thù công chúng mà chính sách nhắm tới, tìm kiếm sự đồng thuận từ họ để hướng đến sự thay đổi nhận thức chung.
Ví dụ "học để thi" chỉ là một điểm mù dễ nhận thấy nhất trong nội dung truyền thông chính sách về đổi mới giáo dục đang không được tùy biến dựa trên tập tính lâu đời của các nhóm đối tượng chịu tác động. Nếu khảo sát dư luận thấy nhu cầu hiểu về đề thi theo chương trình mới đủ lớn, truyền thông chính sách trong giai đoạn đầu có thể cân nhắc sớm đăng tải trên trang chủ của Bộ một số đề thi mẫu; giải thích tinh thần đổi mới được thể hiện thế nào trong ma trận đề, trong cách chấm điểm; chứng minh rõ dù dùng bộ sách nào thì học sinh vẫn hoàn thành được các đề trên. Vượt qua được nỗi băn khoăn này, công chúng mới sẵn sàng phối hợp cùng Bộ triển khai Nội dung giáo dục và Phương pháp giảng dạy.
Một trường hợp thiếu lắng nghe công chúng khác có nguy cơ ảnh hưởng đến toàn bộ nỗ lực cải cách: Bộ khẳng định chương trình thống nhất toàn quốc - nội dung lõi của giáo dục, là pháp lệnh - còn sách giáo khoa chỉ là học liệu. Tuy vậy, Bộ chưa truyền thông cho giáo viên và người dân thấy điểm ưu việt của Chương trình thể hiện cụ thể trong từng hoạt động dạy và học.
Trên YouTube, tôi có thể dễ dàng xem bài giảng chất lượng của các giáo viên dạy minh họa cho một số bài trong các bộ sách, nhưng tôi chưa thấy các giáo viên này, sau giờ học chỉ ra mình đã tham khảo từ Chương trình thống nhất như thế nào để có bài giảng đạt yêu cầu như vậy. Cả giờ giảng vẫn chỉ thấy thầy - trò cùng cuốn sách giáo khoa, vậy vai trò hiện hình của Chương trình do Bộ biên soạn ở đâu?
Thiếu định hướng chung, cách truyền thông mạnh bộ sách nào bộ sách nấy làm càng khoét sâu thêm định kiến: có nhiều bộ sách giáo khoa đang tồn tại rời rạc, và sự đổi mới tạo ra cảm giác chỉ là nhằm "bán sách".
Chính Bộ trưởng Nguyễn Kim Sơn đã phát biểu rằng, Bộ "chưa làm cho xã hội hiểu được ngành giáo dục" và nhận thấy "sự tiếp nhận cái mới của xã hội không hề dễ dàng".
Một chương trình đổi mới sâu rộng, có triết lý hợp thời đại, tác động đến hàng chục triệu con người, đến nhiều thế hệ mai sau, hoàn toàn có thể thất bại từ trong trứng nước, khi không có kế hoạch truyền thông gần gũi, giải đáp các câu hỏi thiết yếu của công chúng. Xét trong bối cảnh nền giáo dục đã trải qua nhiều cuộc "cải cách" bất thành, đến mức người dân đã ám ảnh, nản lòng với cải cách, quá trình truyền thông lại càng cần thiết và nên được tiến hành cặn kẽ, muộn còn hơn không.
Thiếu vắng sự hồi đáp đủ sâu sắc từ người thụ hưởng, cuộc cải cách sẽ đối diện nguy cơ thất bại. Chương trình phổ thông 2018 - một nỗ lực cải cách giáo dục đã le lói nhiều hy vọng - không đáng thất bại theo cách đó.
Lang Minh