Lầu Năm Góc hôm nay xác nhận đã thực hiện cuộc không kích theo mệnh lệnh của Tổng thống Donald Trump nhằm vào thiếu tướng Qassem Soleimani, tư lệnh đặc nhiệm Quds thuộc Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran (IRGC), cáo buộc ông đã tích cực tham gia lên kế hoạch tấn công các nhà ngoại giao và quân nhân Mỹ ở Iraq cũng như khắp khu vực.
Cái chết của tướng Soleimani là dấu chấm hết cho một người được coi là anh hùng tại Iran nhưng cũng là cái gai trong mắt Mỹ, Israel và Arab Saudi. "Trong suốt sự nghiệp, Soleimani đã trở thành một trong những lãnh đạo quân sự được kính trọng nhất tại Iran. Ông cũng nổi tiếng là người quyền lực và đầy bí ẩn tại Trung Đông", cây bút Babak Dehghanpisheh của Reuters nhận xét.
Tướng Qassem Soleimani tại Tehran tháng 3/2015. Ảnh: AFP.
Lãnh đạo tinh thần tối cao Iran Ayatollah Ali Khamenei từng ca ngợi Soleimani là "liệt sĩ sống". Tư lệnh đặc nhiệm Quds đóng vai trò chủ chốt tại Iraq sau khi tổng thống Saddam Hussein bị lật đổ năm 2003, đồng thời mở rộng tầm ảnh hưởng của Iran ra khắp Trung Đông, như hỗ trợ chính phủ Tổng thống Syria Bashar al-Assad trong cuộc nội chiến từ năm 2011.
Soleimani từng bị nghi thiệt mạng nhiều lần, trong đó có một tai nạn máy bay ở tây bắc Iran năm 2006 và vụ đánh bom ở thủ đô Damascus của Syria khiến nhiều quan chức thân cận với Tổng thống Assad thiệt mạng năm 2012. Gần đây nhất, nhiều tin đồn cho rằng ông đã thiệt mạng khi chỉ huy lực lượng chính phủ Syria và dân quân Iran trong chiến dịch ở thành phố Aleppo tháng 11/2015.
Soleimani sinh ngày 11/3/1957 tại làng Qanat-e Malek, tỉnh Kerman trong một gia đình nông dân nghèo. Ông từng làm công nhân xây dựng và gia nhập IRGC sau Cách mạng Hồi giáo Iran năm 1979.
Ngày 22/9/1980, chiến tranh Iran - Iraq bắt đầu khi quân đội Iraq vượt qua biên giới với Iran. Soleimani chiến đấu ở tiền tuyến với vai trò đại đội trưởng đơn vị gồm các binh sĩ đến từ tỉnh Kerman được chính ông tuyển chọn và huấn luyện.
Ông nhanh chóng được cấp trên chú ý vì sự dũng cảm và được thăng cấp nhờ vai trò quan trọng trong các chiến dịch nhằm giành lại lãnh thổ bị quân đội Iraq chiếm. Soleimani trở thành sư đoàn trưởng Sư đoàn số 41 Sarallah khi chưa đầy 30 tuổi và tiếp tục góp mặt trong nhiều cuộc phản kích của IRGC.
Sau chiến tranh, ông được triển khai tới biên giới phía đông Iran để đối phó nạn buôn ma túy từ Afghanistan. Soleimani trở thành tư lệnh đặc nhiệm Quds vào năm 1998 và giữ vị trí này tới khi thiệt mạng.
Dưới quyền chỉ huy của Soleimani, Quds duy trì quân số hàng nghìn người và đảm nhận hàng loạt nhiệm vụ nhạy cảm như tình báo, tác chiến đặc biệt, vận chuyển vũ khí bí mật can thiệp chính trị ở nước ngoài để bảo vệ lợi ích của Iran. Nhiều quan chức phương Tây từng mô tả Quds là "cánh tay nối dài của Tehran đến mọi nơi".
"Soleimani là nghệ sĩ rối tuyệt vời. Ông ấy ở khắp mọi nơi và chẳng ở đâu cả. Mọi thứ đều có thể đổ tội cho Soleimani", giáo sư Toby Dodge thuộc Đại học Kinh tế và Khoa học chính trị London mô tả chỉ huy Quds hồi năm 2014.
Tướng Soleimani (giữa) trong chiến dịch tại Aleppo năm 2015. Ảnh: Al Jazeera.
Dù nắm giữ quyền lực rất lớn tại Trung Đông, Soleimani lại rất hiếm khi xuất hiện trước công chúng và gần như luôn biến mất trong đám đông. Điều này khiến nhà báo Dexter Filkins của New Yorker đặt cho Soleimani biệt danh "tư lệnh ngầm".
Soleimani thường chỉ có mặt tại những sự kiện dành cho cựu chiến binh hoặc gặp lãnh đạo Khamenei. Ông không có vẻ nổi bật và gần như không bao giờ nói to. Dù vậy, nó lại mang đến sức cuốn hút với những người xung quanh.
"Ông ấy thấp bé nhưng sự hiện diện của Soleimani luôn được mọi người chú ý. Tư lệnh đặc nhiệm Quds sẽ không ngồi cùng đám đông, mà lặng lẽ chọn góc đối diện trong căn phòng. Ông ấy không phát biểu hay bình luận, mà chỉ ngồi nghe. Tuy nhiên, chính điều đó lại khiến tất cả mọi người phải nghĩ tới ông ấy", một cựu quan chức Iraq tiết lộ.
Dù luôn bị phương Tây chỉ trích, Soleimani được coi là anh hùng hoàn hảo trong mắt người Iran vì những thành tích trong cuộc chiến với Iraq. Ông luôn giữ hình ảnh khiêm tốn trước công chúng, tự nhận mình là "người lính nhỏ bé nhất" và nhiều lần từ chối đề nghị được hôn tay bởi những người xung quanh.
Hình ảnh của Soleimani mới trở nên nổi tiếng kể từ khi ông trực tiếp chỉ huy lực lượng Iran tại Syria vào năm 2013. Tư lệnh Quds được coi là kiến trúc sư trưởng trong kế hoạch mở rộng ảnh hưởng của Tehran tại Trung Đông, cũng như dẫn đầu cuộc chiến chống lại các nhóm Hồi giáo cực đoan ở những nước láng giềng.
"Với người Hồi giáo dòng Shiite, ông ấy tổng hợp của điệp viên 007, 'con cáo sa mạc' Erwin Rommel và cả Lady Gaga. Với phương Tây, Soleimani bị coi là người hỗ trợ khủng bố, lật đổ các chính quyền thân phương Tây và truyền bá tư tưởng Hồi giáo của Iran", Kenneth Pollack, cựu chuyên gia phân tích thuộc Cơ quan Tình báo Trung ương Mỹ (CIA), viết trong hồ sơ bình chọn 100 người có ảnh hưởng nhất năm 2017 của tạp chí Time.
Nhiều người Iran từng kêu gọi Soleimani tham gia chính trị, nhằm dẫn dắt nước này vượt qua khó khăn kinh tế và chính trị bắt nguồn từ các biện pháp cấm vận của Mỹ. Tư lệnh Quds bác bỏ tin đồn sẽ tranh cử tổng thống Iran, nhưng lại có vai trò rất quan trọng với chính trường nước láng giềng Iraq.
Ông tham gia đàm phán thành lập chính phủ Iraq, đồng thời hối thúc cộng đồng người Kurd từ bỏ kế hoạch đòi độc lập sau cuộc trưng cầu dân ý chớp nhoáng hồi tháng 9/2017.
Ngoại trưởng Iran Mohammad Javad Zarif mô tả tướng Soleimani là "người dẫn đầu lực lượng hiệu quả nhất trong cuộc chiến chống Nhà nước Hồi giáo (IS) tự xưng, phiến quân al-Nusra, al-Qaeda".
Tướng Soleimani cầm bộ đàm chỉ huy tại tiền tuyến chống IS ở phía bắc Iraq năm 2015. Ảnh: Reuters.
Khảo sát tiến hành năm 2018 bởi tổ chức IranPoll và đại học Maryland của Mỹ, một trong những khảo sát được coi là đáng tin cậy nhất, cho thấy 83% người dân Iran được hỏi bày tỏ sự ủng hộ với Soleimani. Con số này cao hơn cả Tổng thống Hassan Rouhani và Ngoại trưởng Mohammad Javad Zarif.
Một phần sức hấp dẫn của Soleimani bắt nguồn từ quan điểm giúp hàn gắn chia rẽ lâu năm trong xã hội Iran về nhiều vấn đề như luật Hồi giáo.
"Nếu chúng ta cứ sử dụng những từ ngữ như 'trang phục tốt' và 'trang phục xấu', hay người cải cách và bảo thủ thì sẽ còn ai nữa đây? Tất cả đều là con người. Có phải con cái các vị đều sùng đạo hay không? Liệu tất cả có giống nhau không? Không, nhưng chúng đều nghe lời cha mình", Soleimani phát biểu trong một hội thảo về Hồi giáo tại Iran năm 2017.
Cuộc không kích giết chết tướng Soleimani khiến hàng loạt quan chức hàng đầu Iran và lực lượng đồng minh tại Trung Đông kêu gọi báo thù, trong khi các nước như Nga, Trung Quốc, Iraq và Syria đều lên án hành động của Mỹ. Điều đó khiến giới chuyên gia lo ngại sự việc này có thể là "giọt nước tràn ly" làm bùng phát xung đột quân sự trực diện giữa Iran và Mỹ, dù nó khó có khả năng trở thành chiến tranh tổng lực.
Vũ Anh (Theo Reuters, New Yorker, AFP)