Hai thập kỷ sau khi Christopher Columbus vượt Đại Tây Dương và khám phá ra châu Mỹ năm 1492, các nhà thám hiểm châu Âu tình cờ khám phá ra Thái Bình Dương, đại dương rộng gấp hai lần Đại Tây Dương và khó định hướng hơn nhiều.
Người Polynesia được xem là nhà hàng hải đầu tiên băng qua Thái Bình Dương theo chiều đông tây khi đi từ bờ biển Trung Quốc tới các quần đảo ở vùng biển này. Ferdinand Magellan là người châu Âu đầu tiên đi theo chiều ngược lại khi đi thuyền từ châu Mỹ tới châu Á trong chuyến đi vòng quanh thế giới nổi tiếng từ năm 1519-1522.
Tuy nhiên, nhà hàng hải đầu tiên đi thuyền từ châu Mỹ tới châu Á và quay trở lại, người đã thực sự khám phá Thái Bình Dương như cách mà Colombus từng làm ở Đại Tây Dương, là Lope Martin, nhưng gần như hoàn toàn bị lịch sử lãng quên. Martin, một thủy thủ người Bồ Đào Nha gốc Phi, chính là người biến Thái Bình Dương thành một không gian tiếp xúc và trao đổi quan trọng, kết nối tất cả lục địa và được toàn cầu biết đến.
Bản đồ Thái Bình Dương của A. Ortelius vào năm 1592. Ảnh: Sanderus.
Tổ tiên của Martin từng là nô lệ ở phía nam Bồ Đào Nha. Dù là một người tự do, hoàn cảnh khó khăn buộc ông phải lao vào cuộc sống khắc nghiệt trên biển. Trong thời kỳ đa số sĩ quan hải quân là người châu Âu da trắng, Martin đã vươn lên để trở thành một hoa tiêu, chức vụ cao nhất mà ông có thể mơ tới khi là một người da màu.
Năng lực của Martin gây ấn tượng đến tới mức được chọn tham gia vào một dự án bí mật và đầu tư lớn của vua Tây Ban Nha nhằm mở đường giao thương giữa các thuộc địa Mỹ của Tây Ban Nha với "phương Đông" huyền bí, cách gọi vào thời điểm đó.
Câu chuyện của Martin đặc biệt nổi bật bởi hành trình mang tính cách mạng đó không chỉ đơn giản cần lòng dũng cảm, mà cần tới khả năng thành thạo những công nghệ hàng hải. Cho tới giữa thế kỷ 16, bất kỳ ai muốn trở thành hoa tiêu đều phải tham gia các khóa học, vượt qua các kỳ kiểm tra và chứng tỏ khả năng về toán học, thiên văn học và bản đồ. Martin đã vượt qua tất cả bài kiểm tra và thể hiện tài năng hiếm có.
Các hoa tiêu lành nghề ở thời đó đều có thể xác định vĩ độ ở giữa đại dương bằng cách đo độ cao tương đối của mặt trời với đường chân trời bằng cách sử dụng "bảng xích vĩ" và thực hiện một số phép tính toán học. Việc xác định kinh độ khó hơn rất nhiều và gần như không khả thi cho tới thế kỷ 18.
Tuy nhiên, những hoa tiêu hàng đầu của kỷ nguyên thám hiểm như Martin đã có thể xác định kinh độ gần như chính xác thông qua quan sát cẩn thận đại dương và so sánh sự khác biệt giữa hướng bắc thực tế dựa vào sao Bắc Đẩu với hướng bắc trên la bàn. Kiến thức chuyên môn này đã khiến Martin trở thành một trong những hoa tiêu xuất sắc và có giá trị nhất trên toàn thế giới vào thời đó.
Andres Resendez, giáo sư sử học tại Đại học California, Mỹ, bất ngờ khi nhận ra chỉ có những chuyên gia về Thái Bình Dương thời kỳ đầu mới biết đến sự tồn tại của Martin. Nhưng ông cho rằng điều này có thể là do hành trình của Martin vào năm 1564-1565 được vua Tây Ban Nha tiến hành một cách bí mật tuyệt đối.
Thay vì khởi hành từ Acapulco, bến cảng lâu đời nhất ở bờ tây châu Mỹ vào thời đó, bốn tàu trong hạm đội đã khởi hành từ Navidad, một bến cảng đổ nát cách xa phía bắc Acapulco, ngày nay vẫn là một thị trấn du lịch nhỏ bé ở Mexico.
Chỉ 10 ngày sau khi khởi hành, chiếc nhỏ nhất và được trang bị ít nhất trong bốn tàu do Martin làm hoa tiêu bất ngờ bị tách khỏi đoàn. Chỉ huy đoàn thám hiểm và những người còn lại trên ba tàu lớn lập tức cáo buộc Martin "cố tình biến mất khi biển lặng và thời tiết tốt", dù thực tế đã có bão xảy ra vào thời điểm đó.
Trong khi đó, Martin vẫn tiếp tục nhiệm vụ mà không hay biết lòng trung thành của ông đã bị nghi ngờ. Martin và các đồng đội đã vượt Thái Bình Dương tới Philippines, giao thương với người dân trên đảo trong một tháng. Sau khi tìm kiếm các tàu còn lại trong hạm đội mà không thu được tin tức gì, họ cuối cùng quyết định tự vượt qua Thái Bình Dương để trở về, tạo nên một hành trình chưa từng có.
Theo sử sách ghi chép lại, Martin và đồng đội đã phải đối mặt với dịch chuột, khi chúng tấn công con tàu, gặp nhấm các thùng chứa nước và xáo tung đồ đạc. Họ phải vá lại cánh buồm rách bằng những mảnh vải quần áo và chăn còn lại, cũng như suýt bị đắm tàu.
Cuối cùng, họ cũng trở về Navidad vào ngày 9/8/1565, hầu như trong tình trạng khỏa thân, mang theo hàng hóa từ châu Á. Martin và đồng đội được ca ngợi và tôn vinh như những người hùng. Nhưng niềm vui chỉ kéo dài hai tháng, khi chiếc tàu chỉ huy của hạm đội, to gấp 14 lần tàu của Martin, cũng hoàn thành hành trình và trở về với một hoa tiêu xuất sắc không kém là Andres de Urdaneta.
Chỉ huy đoàn thám hiểm đã ở lại Philippines để thiết lập một căn cứ của Tây Ban Nha ở châu Á, nhưng các đại diện của ông ta đã nhanh chóng cáo buộc Martin bỏ trốn. Cuộc tranh cãi nổ ra và các sử gia về sau đều ghi công cho Urdaneta.
"Cả Martin và Urdaneta đều thành công, nhưng vinh quang chỉ được trao cho một người, trong khi người còn lại bị kết án treo cổ", Resendez cho biết.
Nhưng một giai thoại khác kể rằng thuyền trưởng của con tàu chở Martin đi thi hành án đã bí mật để ông được sống và có thể dành những năm cuối đời với tư cách trưởng nhóm người châu Âu ở Micronesia, một đảo quốc ở châu Đại Dương ngày nay.
"Không thể phủ nhận Martin là người đầu tiên mở cửa Thái Bình Dương, cho phép giao thương bắt đầu qua đại dương lớn nhất thế giới", Resendez cho hay.
Trong suốt hai thế kỷ rưỡi sau hành trình của ông, các đoàn thuyền lớn của Tây Ban Nha đã vượt qua Thái Bình Dương hàng năm, mang theo bạc tới châu Á để trao đổi lụa và đồ gốm của Trung Quốc, gia vị của Đông Nam Á và cả nô lệ Ấn Độ.
Cho đến cuối thế kỷ 18, các thương gia Mỹ đã bắt đầu xây dựng các mối quan hệ xuyên Thái Bình Dương để thực hiện các thương vụ riêng. Khi đế quốc Tây Ban Nha ở châu Mỹ sụp đổ vào đầu thế kỷ 19, các con tàu của Mỹ đã thay thế những đoàn tàu cũ của Tây Ban Nha. Mỹ tiếp tục nắm quyền kiểm soát Guam và Philippines, mở cửa thương mại với Nhật Bản và Trung Quốc, xây dựng mạng lưới xuyên Thái Bình Dương và định hình lại thế giới.
"Khi trọng tâm của thế giới liên tục xoay trục về Thái Bình Dương, chúng ta cần hiểu mọi thứ đã bắt đầu như thế nào. Không phải với các chuyến đi huyền thoại của thuyền trưởng James Cook như mọi người thường nói, mà là bắt đầu từ nhiều thế kỷ trước với một thủy thủ bị xóa hoàn toàn khỏi lịch sử", Resendez chia sẻ.
Thanh Tâm (Theo Time)