"Cái tên Shinkolobwe khiến tôi đau đớn và buồn bã", nhà sử học Susan Williams tại Viện Nghiên cứu Thịnh vượng chung ở Anh cho hay. Có lẽ ít người biết Shinkolobwe là gì hoặc ở đâu. Tuy nhiên, mỏ uranium nhỏ ở tỉnh Katanga phía nam Congo này lại góp phần gây ra một trong những sự kiện tàn khốc nhất lịch sử.
"Khi nói về vụ ném bom nguyên tử Hiroshima và Nagasaki, chúng ta không bao giờ nhắc tới Shinkolobwe", Isaiah Mombilo, nhà hoạt động vì quyền của người Congo tại Nam Phi, cho biết. "Một phần lịch sử của Thế chiến II đã bị lãng quên và đánh mất".
Câu chuyện về Shinkolobwe bắt đầu từ khi nguồn uranium phong phú được phát hiện tại đây vào năm 1915, trong thời kỳ Bỉ cai trị Congo. Khi đó nhu cầu uranium rất ít, nên thay vì khai thác tài nguyên này, công ty Union Miniere của Bỉ tập trung tìm kiếm radium, loại chất phóng xạ đã được vợ chồng Marie và Pierre Curie tách thành công.
Khu vực mỏ Shinkolobwe tại tỉnh Katanga, phía nam Congo, trong bức ảnh công bố năm 1960. Ảnh: AFP.
Đến năm 1938, với việc Otto Hahn khám phá ra phản ứng phân hạch hạt nhân, tiềm năng của uranium mới trở nên rõ ràng. Sau khi nghe tin về phát hiện này, nhà bác học Albert Einstein ngay lập tức viết thư cho tổng thống Mỹ lúc đó là Franklin Roosevelt để trình bày ý tưởng sử dụng uranium tạo ra nguồn năng lượng khổng lồ, thậm chí là những quả bom uy lực.
Năm 1942, các chiến lược gia của quân đội Mỹ quyết định mua nhiều uranium nhất có thể nhằm theo đuổi kế hoạch phát triển bom nguyên tử có tên Dự án Manhattan. Dù bang Colorado và Canada cũng có các mỏ uranium, không nơi nào trên thế giới khi đó nhiều nguyên liệu hạt nhân như Congo.
"Cấu tạo địa chất của Shinkolobwe được mô tả như một nơi kỳ dị của tự nhiên", Tom Zoellner, nhà báo người Mỹ từng đến khu mỏ của Congo, cho biết. "Không khu mỏ nào khác có uranium với độ tinh khiết cao như Shinkolobwe. Chưa từng có nơi nào như vậy được tìm thấy".
Theo thỏa thuận giữa Mỹ với công ty Union Miniere, Washington sở hữu 1.200 tấn uranium từ Congo, mang về lưu trữ trên đảo Staten, và 3.000 tấn uranium khác cất ngay tại mỏ Shinkolobwe. Dưới ách thống trị của Bỉ, công nhân Congo phải làm việc quần quật ngày đêm để gửi hàng trăm tấn quặng tới Mỹ mỗi tháng.
"Shinkolobwe góp phần định đoạt ai là lãnh đạo tiếp theo của thế giới. Mọi chuyện bắt đầu từ đó", nhà hoạt động Mombilo nhận xét.
Toàn bộ kế hoạch của Mỹ được thực hiện trong bí mật, nhằm không đánh động phe Trục về sự tồn tại của Dự án Manhattan. Shinkolobwe thậm chí bị xóa khỏi bản đồ, trong khi các điệp viên được phái tới khu vực để cố tình lan truyền thông tin sai lệch về các hoạt động khai thác tại đây. Uranium được gọi là "đá quý", hay đơn giản chỉ là "nguyên liệu thô". Cụm từ "Shinkolobwe" không bao giờ được nhắc tới.
Bí mật về Shinkolobwe vẫn bị che giấu suốt thời gian dài sau Thế chiến II. "Những nỗ lực được tiến hành nhằm truyền đi thông tin rằng nguồn uranium tới từ Canada, như một cách đánh lạc hướng sự chú ý khỏi Congo", nhà sử học Williams cho biết, thêm rằng quá trình này kỳ công đến mức nhiều người giờ đây vẫn tin những quả bom nguyên tử được chế tạo bằng uranium của Canada.
Mặc dù một số lượng uranium nhất định được khai thác tại Canada và bang Colorado, phần lớn nguyên liệu hạt nhân của Mỹ vẫn đến từ Congo. Một phần uranium từ Congo còn được tinh chế ở Canada trước khi vận chuyển đến Mỹ.
Sau Thế chiến II, nhờ kỹ thuật làm giàu uranium được nâng cao, các cường quốc phương Tây bớt phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu tại mỏ này. Tuy nhiên, nhằm kiềm chế tham vọng hạt nhân của những nước khác, Washington quyết kiểm soát Shinkolobwe. "Dù không cần uranium tại đây, Mỹ vẫn không muốn Liên Xô tiếp cận được với nó", Williams giải thích.
Sau khi Congo giành độc lập từ tay Bỉ vào năm 1960, Shinkolobwe bị đóng cửa, đổ bê tông bít chặt lối vào. Tuy nhiên, phương Tây vẫn muốn chính phủ kiểm soát khu mỏ này đứng về phía quyền lợi của họ. "Do đó, Mỹ cùng nhiều cường quốc đã cố gắng để không ai có thể chạm tới Congo. Bất cứ ai muốn lãnh đạo Congo đều phải chịu sự kiểm soát của họ", Mombilo nói.
Theo nhà báo Zoellner, phương Tây đề cao tầm quan trọng của mục tiêu này đến mức sẵn sàng hỗ trợ lật đổ chính phủ được bầu cử dân chủ đầu tiên của Congo do thủ tướng Patrice Lumumba lãnh đạo, sau đó hậu thuẫn Mobutu Sese Seko lên nắm quyền vào năm 1965, mở ra hàng thập kỷ lầm than của đất nước dưới chính quyền độc tài.
Một người đàn ông chui vào hầm khai thác tại mỏ Shinkolobwe hồi năm 2004. Ảnh: AP.
Mobutu cuối cùng cũng bị lật đổ vào năm 1997. Tuy nhiên, "bóng ma" của Shinkolobwe tiếp tục ám ảnh Congo, khi các thợ mỏ bắt đầu tự do khai thác tại khu vực này để tìm đồng và coban quanh những giếng mỏ bị niêm phong. Đến cuối thế kỷ 20, ước tính 15.000 thợ mỏ và gia đình họ đã có mặt tại Shinkolobwe, tiến hành hoạt động khai thác trái phép mà không có bất cứ biện pháp nào đề phòng quặng phóng xạ.
Do đó, những tai nạn thường xuyên xảy ra. Năm 2004, 8 thợ mỏ thiệt mạng và hơn 10 người bị thương khi một đường hầm bị sập. Thêm vào đó, nỗi lo ngại uranium đang bị buôn lậu cho các nhóm khủng bố, hoặc những quốc gia bất mãn với phương Tây, thúc đẩy quân đội Congo giải tỏa ngôi làng của các thợ mỏ ở Shinkolobwe vào cùng năm.
Bất chấp trữ lượng khoáng sản phong phú tại Shinkolobwe, kể từ khi công ty Union Miniere rút khỏi đây vào đầu những năm 1960, chưa từng có hoạt động khai thác an toàn và hiệu quả nào được triển khai để mang lại lợi ích cho người dân Congo. Sau sự cố phóng xạ hạt nhân ở nhà máy Fukushima của Nhật Bản năm 2011, mọi lợi ích từ việc khai thác uranium cho mục đích dân sự đều bị cấm.
Tới nay, nhiều tài liệu về Shinkolobwe của Mỹ, Anh và Bỉ vẫn bị phân loại là hồ sơ mật, gây cản trở nỗ lực ghi nhận đóng góp của Congo cho chiến thắng của phe Đồng minh, cũng như việc điều tra tác động về môi trường và sức khỏe của khu mỏ. Nhà sử học Williams cho rằng điều này nên được coi là một phần trong lịch sử trục lợi từ Congo lâu dài của các thế lực phương Tây.
"Quá nhiều lĩnh vực chịu ảnh hưởng, như y tế, chính trị và kinh tế. Chúng ta không thể biết những tác động tiêu cực của phóng xạ vì các hoạt động bảo mật đó", nhà hoạt động Mombilo nêu ý kiến, chỉ ra rằng nhiều trẻ em sinh ra trong khu vực được báo cáo bị dị tật, nhưng rất ít hồ sơ bệnh án được lưu trữ.
Nhiều người chịu ảnh hưởng từ mỏ Shinkolobwe đang vận động để được thừa nhận và đền bù. Tuy nhiên, họ cũng nhận thức được rằng khó có thể tìm ra người chịu trách nhiệm nếu thiếu thông tin về khu mỏ và những gì từng diễn ra tại đây.
"Shinkolobwe là một lời nguyền với Congo", Mombilo nói.
Ánh Ngọc (Theo BBC)