Triều Nguyễn rất xem trọng kinh tế nông nghiệp, hàng năm trước khi gieo sạ đều lên lịch thời vụ. Sau khi nha Khâm Thiên Giám, cơ quan có nhiệm vụ xem thiên văn, dự báo thời tiết, làm lịch, báo ngày giờ..., soạn xong lịch, triều đình tổ chức lễ ban Sóc, tiến dâng vào hoàng cung để hoàng gia dùng. Lịch được phát cho các quan ở Kinh thành, ở các địa phương và phân phát cho dân chúng sử dụng.
Theo sách Đại nam nhất thống chí, để tôn vinh ngành nông nghiệp, năm 1828, vua Minh Mạng đã cho xây dựng đàn Tiên Nông ở giữa phường Hậu Sinh và An Trạch, nay là phường Tây Lộc ở phía Tây Bắc trong kinh thành Huế.
Đàn hình vuông, một tầng, quay về hướng nam, nền cao lát gạch, có làm sẵn các lỗ để cắm tàn lọng và cờ, xung quanh xây lan can bằng gạch, bốn mặt xây 9 bậc cấp đi lên xuống. Trên đàn có một ngôi nhà nhỏ để vua ngồi xem cày ruộng. Ngay phía trước đàn là khoảng ruộng để vua đích thân cày trong lễ Tịch điền.
Hình tượng con trâu trang trí trên Cửu đỉnh ở Thế Tổ miếu trong Hoàng cung Huế. Ảnh: Võ Thạnh
Sách Khâm định Đại nam Hội điển sự lệ ghi lại triều Nguyễn quy định vào hạ tuần tháng 4 hàng năm, Khâm Thiên Giám sẽ chọn ngày tốt cày ruộng Tịch điền. Trước khi tiến hành, Bộ Lễ sẽ tâu lên vua tế đàn Tiên Nông. Vào đầu giờ Tý, ty bộ Lễ sẽ đến bày trí bài vị và lễ vật gồm trâu, dê, lợn, xôi và 5 mâm quả. Đầu giờ canh 5 ngày lễ Tịch điền, quan Phủ doãn Thừa Thiên mặc lễ triều phục đến đàn Tiên Nông thực hiện lễ tế, sau đó đến lễ Tịch điền của nhà vua.
Trước lễ Tịch điền, Bộ Lễ dâng lên vua danh sách hoàng thân hoặc hoàng tử tước công và các quan văn võ cấp lớn để vua chọn ra 12 người (3 hoàng tộc, 9 quan lớn) cùng hành lễ với vua. Triều đình cũng chọn mua 2 con bò, 12 con trâu đen để tham gia lễ Tịch điền. Đất, giống lúa, cày bừa được chuẩn bị sẵn sàng. Thóc thường dùng thóc thơm ở An Cựu, nếp thơm ở An Thuận gieo giống.
Vào ngày lễ Tịch điền, sau bảy phát pháo lệnh trên Kỳ đài, vua đội mũ cửu long, áo bào vàng, mang đai ngọc đến đàn Tiền Nông. Đoàn rước vua đi hành lễ đầy đủ chiêng trống nổi lên vang cả một vùng. Hai bên đường cắm cờ, các quan đại thần, hoàng phi, nội thân ngoại thích và dân chúng đứng xếp hàng.
Đến đàn Tiên Nông, vua lên rửa tay rồi làm lễ tế 3 tuần rượu với đầy đủ nghi thức theo sự xướng tán của Bộ Lễ. Sau lễ, nhà vua sang nhà Cụ Phục thay áo quần chuẩn bị cày ruộng Tịch điền. Vua đội khăn đường cân, mặc áo long bào chẽn tay.
Khu vực xưa kia là đàn Tiên Nông với 12 mẫu ruộng Tịch điền. Ảnh: Võ Thạnh
Bên bờ ruộng, quan Bộ Lễ chuẩn bị trâu phủ khăn vàng, cày sơn vàng và những người giúp vua cày để sẵn sàng làm lễ. Quan Bộ Hộ quỳ xuống dâng vua chiếc cày sơn vàng, quan Thừa Thiên Phủ Doãn quỳ xuống dâng roi. Vua, tay phải cầm cày, tay trái cầm roi, phụ tá có bốn vị bô lão chức sắc, hai người dắt con bò phủ lụa vàng, hai người đi hai bên đỡ cày vàng.
Nhà vua cày ruộng đến đâu, hoàng tử và quan Thượng thư Bộ Hộ theo sau mang thúng thóc vừa đi vừa rắc hạt giống. Xung quanh, hơn 30 người phất cờ ngũ sắc hòa theo. Vua cày xong ba luống thì trao cày và roi cho quan Phủ doãn Thừa Thiên và Thượng thư Bộ Hộ. Sau đó, nhà vua ngự đến nhà Quan Canh để chứng kiến các quan, hoàng thân cày tiếp.
3 ông hoàng và 9 quan lớn sẽ nhận roi, thúng lúa giống để tiếp tục cày ruộng Tịch điền. Phụ giúp họ có nông phu dắt trâu, đỡ cày và nhân viên các huyện thuộc phủ Thừa Thiên giúp bưng thúng, gieo lúa. Theo quy định của triều Nguyễn, các ông hoàng phải cày 10 lượt đi về, còn các quan phải cày 14 lượt.
Sau lễ Tịch điền, vua vào điện Cụ Phục thay đổi phẩm phục đại triều, lên xe hoặc ngựa trở về cung. Khi vua vào cung, 5 phát súng lệnh lại nổ vang, báo hiệu vua đã về. Tất cả những người tham dự lễ Tịch điền đều được ban thưởng. Khi ruộng lúa chín, phủ doãn Thừa Thiên trông coi việc gặt hái cùng với một quan thuộc Bộ Hộ lựa chọn hạt giống để gieo vào lễ Tịch điền năm sau. Sản phẩm thu hoạch được mang về cất kho để nấu dùng trong tế Nam Giao, Xã Tắc và các miếu thờ.
Tiến sĩ Lê Thị An Hòa, Phòng nghiên cứu khoa học Trung tâm Bảo tồn Di tích cố đô Huế, khẳng định lễ Tịch điền triều Nguyễn ngoài ý nghĩa nhân văn, đáp ứng nhu cầu đời sống tâm linh của con người còn thể hiện chính sách khuyến nông độc đáo. Nhà vua tổ chức lễ Tịch điền là cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, khuyên răn dân chúng chăm lo nghề nông.
Sau khi triều Nguyễn kết thúc, lễ tế đàn Tiên Nông, cày ruộng Tịch điền không còn được tổ chức ở Huế. Ngày nay, dấu tích khu vực đàn Tiên Nông, ruộng Tịch điền ở phường Tây Lộc không còn, Trung tâm Bảo tồn Di tích cố đô Huế chưa có kế hoạch khôi phục. Tuy nhiên, một số địa phương ở phía bắc như Hà Nam đã tái hiện cày ruộng tịch điền sau Tết Nguyên đán.
Võ Thạnh