Di sản 'Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương' của ông Abe

Khi phát biểu ở Hội nghị cấp cao APEC năm 2017, tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố hướng tới khu vực "Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và mở". Đây là lần đầu tiên một tổng thống Mỹ sử dụng cụm từ này để mô tả một trong những khu vực đông dân nhất và có tầm quan trọng hàng đầu về địa chính trị trên thế giới.

Nhưng trên thực tế, ông Trump đã "mượn lại" khái niệm này từ Shinzo Abe, khi đó đang giữ chức Thủ tướng Nhật Bản. Lãnh đạo tại vị lâu nhất Nhật Bản nổi tiếng là người có tầm nhìn xa trông rộng về địa chính trị cũng như những thuật ngữ gắn liền với chúng.

"Trong tất cả lãnh đạo đồng minh từng đến thăm Nhà Trắng dưới thời Trump, ông Abe là người được chào đón nồng nhiệt nhất", cựu phó cố vấn an ninh quốc gia Mỹ Matt Pottinger nói. "Ông Trump trò chuyện cùng ông Abe nhiều hơn bất cứ lãnh đạo khác. Rào cản ngôn ngữ chưa bao giờ tồn tại giữa hai người".

Cụm từ mà ông Trump "mượn" từ ông Abe sau đó được sử dụng ngày càng phổ biến trong khu vực và trên thế giới, được thể hiện trong Chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương của chính quyền Tổng thống Joe Biden.

Ông Abe đưa ra tầm nhìn địa chính trị mới của mình cho khu vực khi đến thăm Ấn Độ vào năm 2007, khi ông vừa nhậm chức thủ tướng Nhật. Trong bài phát biểu trước quốc hội Ấn Độ, ông nói cộng đồng quốc tế cần một khái niệm "châu Á mở rộng", không chỉ giới hạn trong khuôn khổ Thái Bình Dương quen thuộc, mà cần bao gồm Ấn Độ Dương cũng như "những vùng biển tự do và thịnh vượng khác, với tiêu chí mở và minh bạch với mọi quốc gia".

Đối với ông Abe, khái niệm truyền thống "châu Á - Thái Bình Dương" được dùng để mô tả khu vực Đông Á, trong đó Trung Quốc nằm ở vị trí trung tâm.

Thủ tướng trẻ nhất lịch sử Nhật Bản khi đó muốn cộng đồng quốc tế nhìn nhận lại châu lục dưới một lăng kính bao quát hơn, đánh giá đúng hơn về tầm quan trọng của Ấn Độ và các quốc gia biển ở Đông Nam Á trong bức tranh địa chính trị khu vực.

"Bài phát biểu 'Hợp lưu giữa hai đại dương' của ông Abe tại quốc hội Ấn Độ đã đánh dấu khởi đầu chương mới trong quan hệ Nhật - Ấn, còn thông điệp mạnh mẽ về 'châu Á mở rộng' của ông đã đặt nền móng cho khái niệm Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương", Jagannath Panda, giám đốc Trung tâm Stockholm về Nam Á và Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương (SCSA-IPA) thuộc Viện Chính sách An ninh và Phát triển (ISDP) tại Thụy Điển, nhận định.

Ông Abe cũng tiên phong xác định những nguyên tắc trụ cột cho khái niệm địa chính trị mới. Trong bài phát biểu năm 2016, một năm trước khi ông Trump công bố tầm nhìn chiến lược cho khu vực, Thủ tướng Abe đã mô tả Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương là khu vực "tôn trọng tự do, pháp quyền, kinh tế thị trường, không chịu cưỡng ép hay đe dọa và hướng đến thịnh vượng".

Những yếu tố này giờ đây đều được giới chức từ Á đến Âu, Mỹ cùng đồng minh và đối tác sử dụng mỗi khi chia sẻ kỳ vọng cho khu vực. Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương được nhìn nhận là một chỉnh thể địa chính trị rõ rệt hơn qua những vận động ngoại giao từ chính quyền ông Abe.

Pottinger xác nhận vào năm 2017, khi đang đảm trách bộ phận chính sách châu Á của Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ, ông đã nhất trí cùng các đồng nghiệp chọn khẩu hiệu "Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương tự do và mở" do cảm thấy tầm nhìn của ông Abe "hợp tình hợp lý" và phù hợp với chiến lược Washington xây dựng cho khu vực.

Tháng 11/2017, chính quyền Australia của thủ tướng Malcolm Turnbull tiếp thu khái niệm này với chính sách thúc đẩy "Ấn Độ - Thái Bình Dương an ninh, mở và thịnh vượng".

Pháp hưởng ứng khái niệm vào năm 2018 với kỳ vọng kiến tạo "trục Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương" được đề cập trong phát biểu của Tổng thống Emmanuel Macron với ba trụ cột gồm Pháp, Ấn Độ và Australia. Đức tiếp bước Pháp vào năm 2020, còn Anh chính thức đưa khái niệm địa chính trị mới vào sách trắng ngoại giao tháng 7/2021.

Khái niệm cũng được đón nhận bởi các tổ chức đa phương. ASEAN trong giai đoạn Indonesia giữ ghế chủ tịch luân phiên đã công bố Tầm nhìn ASEAN về Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương (AOIP) tại phiên họp cấp cao vào tháng 6. Liên minh châu Âu (EU) tháng 9/2021 công bố "Chiến lược hợp tác EU ở Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương", định nghĩa khu vực rộng lớn này trải dài từ bờ đông châu Phi hướng ra Ấn Độ Dương đến các đảo quốc Thái Bình Dương.

"Giữa nhiều hoài nghi về nội hàm của khái niệm mới lẫn tính khả thi của nó, ông Abe đã phổ cập thành công cụm từ Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương cũng như thuyết phục toàn thế giới về giá trị của nó", tiến sĩ Jagannath Panda, chuyên gia tại Trung tâm Đông Á ở MP-IDSA, New Delhi, bình luận.

Không chỉ xây dựng khái niệm, ông Abe đã nỗ lực hiện thực hóa tầm nhìn địa chính trị của mình với những sáng kiến ngoại giao đột phá trong hai giai đoạn nắm quyền thủ tướng Nhật Bản.

Ông thúc đẩy thành lập Đối thoại An ninh Bốn bên (Bộ Tứ) với sự tham gia của Nhật Bản, Australia, Ấn Độ và Mỹ trong hơn giai đoạn cầm quyền thứ nhất, kéo dài khoảng một năm. Sáng kiến này phải đợi đến khi ông trở lại ghế thủ tướng vào năm 2012 mới sôi động trở lại.

"Bộ Tứ hồi sinh dưới hình thức đa phương hẹp đã dẫn dắt quá trình an ninh hóa khu vực. Điều này từ lâu đã được công nhận là thành quả của ông Abe", tiến sĩ Panda nhận định.

Cựu thủ tướng Nhật Bản cũng tìm cách kéo các nền kinh tế vừa và nhỏ hội nhập sâu rộng hơn vào kiến trúc chung Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.

Chính phủ Nhật Bản thời Abe giữ vai trò đầu tàu đàm phán níu giữ các nước ở lại với hiệp định Đối tác Xuyên Thái Bình Dương (TPP) sau khi Mỹ rút đột ngột vào năm 2017, chuyển sáng kiến thành Đối tác Toàn diện và Tiến bộ Xuyên Thái Bình Dương (CPTPP). Ông Abe cũng kiên định thuyết phục Ấn Độ ở lại với đàm phán Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP), dù nền kinh tế lớn nhất Nam Á chọn rút lui vào năm 2019.

Những nguyên tắc quan hệ giữa Nhật Bản với ASEAN, được ông Abe vạch ra ngay từ loạt chuyến công du nước ngoài đầu tiên khi bắt đầu nhiệm kỳ thứ hai năm 2012, đã liên tục được củng cố và duy trì xuyên suốt giai đoạn ông lãnh đạo chính phủ lẫn sau khi ông từ chức vào năm 2020.

Trong giai đoạn thế giới bị chia rẽ sâu sắc bởi lợi ích quốc gia và xu thế quốc tế khác nhau, di sản có tác động lớn nhất của ông Abe đối với Nhật Bản lẫn khu vực và cộng đồng quốc tế là sự đoàn kết Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, theo tiến sĩ Panda.

"Sự am tường sâu sắc và tài năng ngoại giao độc nhất của ông mang tính quyết định trong thúc đẩy Bộ Tứ và kéo những cường quốc Nhật - Ấn - Mỹ - Australia chịu đứng trên chiếc thuyền chung", chuyên gia người Ấn Độ ví von. "Ông Abe là người bảo trợ bằng hành động thực tế quan trọng nhất của khái niệm Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương".

Thanh Danh (Theo WSJ, Japan Forward)