Quốc hội Mỹ hôm 2/5 thông qua Dự luật Cho vay - Cho thuê (Lend - Lease) Phòng vệ Dân chủ Ukraine 2022, nhằm đẩy nhanh viện trợ quân sự cho quốc gia Đông Âu đang xảy ra xung đột với Nga. Dự luật sẽ được gửi đến Nhà Trắng để Tổng thống Mỹ Joe Biden ký thành luật trong tương lai gần.
Dự luật cho phép Mỹ cung cấp, chuyển giao khí tài quân sự đến các nước đồng minh, đối tác trong thời gian ngắn nhất. Ngoài Ukraine, những nước chịu ảnh hưởng từ chiến dịch quân sự của Nga như Ba Lan và các quốc gia Đông Âu cũng được hưởng lợi.
Một phương tiện quân sự bị hư hại ở thành phố Trostianets, vùng Sumy, phía đông bắc Ukraine, ngày 15/4. Ảnh: Reuters.
Số tiền Washington dự tính viện trợ quân sự cho Ukraine theo dự luật này là rất lớn, khoảng 47 tỷ USD, tương đương 1/3 GDP của Ukraine trước chiến tranh.
Đạo luật Lend - Lease từng được tổng thống Roosevelt ký ngày 11/3/1941, đánh dấu thời điểm Mỹ tham gia Thế chiến II, và kết thúc ngày 29/9/1945. Đạo luật đã tạo điều kiện để Mỹ chuyển giao lượng khí tài khổng lồ cho các nước Đồng minh trong thời gian ngắn nhất để chống lại phe phát xít.
Các mặt hàng được Mỹ viện trợ cho phe Đồng minh trong giai đoạn này gồm tàu chiến, máy bay, xe tăng, phương tiện cơ giới, trang thiết bị quân sự, thực phẩm và dầu mỏ. Điều khoản đạo luật quy định khí tài quân sự phải được sử dụng cho đến khi trả lại hoặc bị tiêu hủy. Trên thực tế, sau Thế chiến II, chỉ có một số tàu chiến được phe Đồng minh hoàn trả cho Mỹ, hầu hết vũ khí đã bị phá hủy trong chiến tranh.
Các khoản viện trợ về cơ bản là miễn phí, đổi lại Mỹ được quyền thuê và sử dụng nhiều căn cứ lục quân, hải quân trên lãnh thổ các nước phe Đồng minh trong Thế chiến II. Mỹ đã viện trợ số vật tư trị giá 50,1 tỷ USD, tương đương 575 tỷ USD theo thời giá năm 2019, chiếm 17% tổng chi tiêu chiến tranh của nước này.
Điều khiến đạo luật này gây chú ý là vào thời điểm chương trình Lend - Lease được khởi động vào tháng 3/1941, Mỹ chưa chính thức tham gia vào Thế chiến II. Đạo luật Lend - Lease được thông qua đánh dấu thời khắc Mỹ từ bỏ vị thế trung lập của mình, dù chưa phải là bên tham chiến. Nói rộng hơn, nó đánh dấu sự trỗi dậy của Mỹ với tư cách một nước "bá quyền" và vị thế đó được duy trì tới ngày nay, theo Adam Tooze, giáo sư lịch sử tại Đại học Columbia, Mỹ.
Chuyên gia này cho rằng quyết định kích hoạt Đạo luật Lend - Lease trong bối cảnh hiện nay thể hiện một số thông điệp trong chính sách đối ngoại của Mỹ với cuộc khủng hoảng Ukraine.
Với Đạo luật Lend - Lease năm 1941, Mỹ đã cung cấp viện trợ quân sự cho cả Anh, Liên Xô và Trung Quốc. Quân Anh chiến đấu ở sa mạc Bắc Phi bằng xe tăng Sherman do Mỹ cung cấp theo đạo luật này. Hồng quân Liên Xô năm 1942 cũng sử dụng các phương tiện do Mỹ viện trợ để tiến hành đợt phản công phát xít Đức. Đạo luật cũng giúp Mỹ chuyển xe tải, xăng dầu, thiết bị công binh tới hỗ trợ Trung Quốc chống Nhật.
Đây được coi là một bước đi quan trọng, góp phần biến những gì ban đầu là xung đột riêng rẽ giữa Nhật Bản với Trung Quốc và cuộc chiến của Đức ở châu Âu thành chiến tranh thế giới. Một số nhà sử học cho rằng đạo luật Lend - Lease tiềm ẩn tính toán kích động chiến tranh với Đức Quốc xã của chính quyền tổng thống Roosevelt.
Bởi vậy, giáo sư Tooze lo ngại khi Mỹ hồi sinh một chương trình Lend - Lease mới, căng thẳng trong khủng hoảng Ukraine có thể tiếp tục leo thang. Mỹ cùng các đồng minh đã tung loạt lệnh trừng phạt chưa từng có tiền lệ nhắm vào Nga và đạo luật mới có thể khiến cuộc đối đầu leo thang từ kinh tế sang quân sự.
Sau khi Mỹ hôm 28/2 thông báo áp các lệnh trừng phạt nhắm vào Nga vì chiến dịch quân sự ở Ukraine, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã yêu cầu lực lượng răn đe chiến lược, trong đó có các đơn vị vũ khí hạt nhân, chuyển sang trạng thái báo động cao, sẵn sàng nhận lệnh chiến đấu, phát đi tín hiệu rằng ông không ngại sử dụng đến "thanh kiếm hạt nhân" của mình.
Nếu Tổng thống Biden ký một gói viện trợ khổng lồ kiểu Lend - Lease thành luật, không ai biết Moskva sẽ phản ứng như thế nào, giới chuyên gia đánh giá.
Chủ tịch Duma Quốc gia Nga Vyacheslav Volodin hôm 29/4 cảnh báo Ukraine có nguy cơ "trả nợ suốt nhiều thế hệ" nếu chấp nhận chương trình hỗ trợ quân sự này của Mỹ.
"Chương trình Lend - Lease của Mỹ như thời Thế chiến II về cơ bản là khoản vay hàng hóa không rẻ. Khi chấp nhận cơ chế Lend - Lease, Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky sẽ đẩy cả đất nước vào hố nợ", ông Volodin viết.
Sergei Mironov, nghị sĩ có lập trường cứng rắn của Nga, cũng cảnh báo phương Tây "sẽ phải trả giá đắt" nếu tiếp tục bơm vũ khí cho Ukraine chống lại Nga. Tổng thống Vladimir Putin hôm 27/4 khẳng định Nga sẽ "đáp trả chớp nhoáng" nếu nước ngoài can thiệp vào Ukraine và tạo ra mối đe dọa chiến lược với Moskva.
Hướng thọc sâu của Nga ở miền đông Ukraine. Bấm vào hình để xem chi tiết.
Hiện chưa rõ đạo luật Lend - Lease khi được thông qua và một lượng lớn vũ khí tiếp tục đổ vào Ukraine có phải là "mối đe dọa chiến lược" vi phạm lằn ranh đỏ của ông Putin hay không. Quân đội Nga những ngày qua đã tăng cường không kích trên toàn lãnh thổ Ukraine, trong đó chú trọng nhắm mục tiêu vào các tuyến đường sắt được sử dụng để vận chuyển vũ khí của phương Tây.
Theo Thomas Warrick, thành viên cấp cao tại Hội đồng Đại Tây Dương, đạo luật mới sẽ cho phép chính quyền Mỹ cung cấp viện trợ vô thời hạn cho Ukraine mà không cần yêu cầu quốc hội thông qua những hành động mới hay sử dụng các nguồn tài trợ bổ sung có thể cạn kiệt.
"Nó gửi một thông điệp tới cả người Ukraine và Tổng thống Putin rằng sẽ có nhiều vũ khí và đạn dược hơn sẽ được chuyển đi", Warrick nói. Chuyên gia này cho rằng dòng chảy vũ khí không ngừng tới Ukraine sẽ "củng cố sức mạnh đàm phán" của Ukraine trong cuộc đối đầu với Nga.
Trong khi đó, Jordan Cohen, nhà phân tích chính sách tại Viện Cato, trụ sở ở Washington, dự đoán đạo luật sẽ khiến xung đột ở Ukraine "dễ dàng leo thang hơn rất nhiều", khi Nga thể hiện lập trường ngày càng cứng rắn với hỗ trợ quân sự của phương Tây cho Kiev.
"Lượng vũ khí mà phương Tây đổ vào Ukraine sẽ lớn hơn rất nhiều nhờ đạo luật đó", trang VZ.ru của Nga đăng bài bình luận hôm 29/4. "Với Nga, kịch bản tồi tệ nhất là khi Mỹ cùng đồng minh phương Tây sử dụng cơ chế này để nhồi nhét khí tài cho Ukraine".
Theo các bình luận viên Nga, với đạo luật Lend - Lease, Mỹ "bắt đầu biến Ukraine thành một bãi chiến trường lâu dài" và Washington sẵn sàng "hủy hoại Kiev" để làm suy yếu Nga.
Giáo sư Tooze cũng bày tỏ lo ngại rằng những khoản chi tiêu hào phóng và quy mô viện trợ quân sự khổng lồ của Lend - Lease khiến không ít người hoài nghi Mỹ đang "chi tiền cho nước khác để chiến đấu thay mình". "Hoài nghi đó đã xuất hiện từ thời Thế chiến II và giờ đây tiếp tục được đặt ra trong cuộc xung đột Ukraine", ông nói.
"Dự luật này cùng với các khoản viện trợ khác của phương Tây khiến chúng ta giống như đang hỗ trợ tài chính cho một cuộc chiến tổng lực", Tooze nhận xét. Chiến sự sẽ có nguy cơ kéo dài và khốc liệt hơn rất nhiều một khi "Nga quyết tâm chiến đấu, còn Ukraine chọn kháng cự đến cùng" bằng số vũ khí liên tục nhận được từ phương Tây.
Vũ Hoàng (Theo Guardian, Defense One)