Khi còn là một sinh viên, tôi từng làm rất nhiều việc khác nhau để kiếm tiền trang trải cho các chi phí học hành. Tôi cũng buôn bán đủ thứ, trong đó có kinh doanh hoa. Vào các dịp lễ, Tết, hay những khi có sự kiện lớn, các chương trình ca nhạc có các nghệ sĩ lớn, tôi thường đến các vựa hoa mua buôn về bán lại ngay tại cổng trường mình. Do số lượng người bán không nhiều so với nhu cầu của người mua nên tôi cũng như các bạn đứng bán xung quanh thường đẩy giá lên rất cao, có khi gấp nhiều lần giá mua vào, nhưng lần nào cũng hết veo. Những dịp như vậy, tôi đã thu được một khoản lợi nhuận kha khá phục vụ nhu cầu cuộc sống sinh viên.
Tuy vậy, khi có người yêu, rồi lập gia đình, những dịp này, tôi lại trở thành người tiêu thụ. Khi ấy, tôi mới hiểu cảm giác của một người mua khi chấp nhận trả giá cao hơn nhiều lần bình thường. Tôi cũng hiểu cảm giác khi phải mua của mỗi người một giá, hay mỗi thời điểm một giá. Trong khi vợ tôi vô cùng bức xúc, thì tôi chỉ cười trừ vì đã đứng ở cả hai phía trong dịch vụ này.
Michael Sandel là một giảng viên môn triết học và chính trị học tại Đại học Havard, Hoa kỳ. Trong cuốn "Phải, trái, đúng, sai", ông đã phân tích tình huống xảy ra vào mùa hè năm 2004, khi siêu bão Charley đã quét qua bờ biển Florida gây thiệt hại 11 tỷ USD và làm chết 22 người. Hàng hóa và nhân công dọn dẹp sau bão trở nên khan hiếm, giá cả bị đẩy lên chóng mặt. Một túi nước đá có giá tới 2 đôla, thậm chí có nơi bán tới 10 đôla; máy phát điện ngày thường bán với giá 250 USD cũng bị đẩy lên 2.000 USD... Báo chí Mỹ đã gọi những nhà kinh doanh này là "kền kền sau bão". Một số khác cho rằng "thật là sai trái khi cố trục lợi trên khó khăn và đau khổ của người khác". Các tranh cãi khác nhau về luân lý và lợi ích kinh tế nổ ra. Michael Sandel đã phân tích cả về lợi ích kinh tế cũng như các giá trị đạo đức của việc tăng giá này.
Triết lý của ông hoàn toàn có thể sử dụng để phân tích các trục trặc xảy ra tại Việt Nam hiện nay, mà việc bán khẩu trang với giá "cắt cổ" là một ví dụ điển hình.
Mô hình cung cầu.
Trên mô hình cung cầu biểu diễn trong điều kiện bình thường (chưa có dịch) đường cung S1 và đường cầu D1 cắt nhau tại điểm A. Các nhà buôn bán ra một lượng khẩu trang là Q1 với giá là P1. Tuy nhiên dịch cúm do virus Corona xuất hiện tại Trung Quốc, nhu cầu tiêu thụ khẩu trang tại nước này tăng cao, các tiểu thương thu gom khẩu trang xuất sang thị trường Trung Quốc, đường cầu dịch chuyển đến D2 có giá là P2 và lượng khẩu trang bán ra Q2.
Michael Sandel nổi tiếng với những khóa học về công lý. Những buổi giảng của ông tại giảng đường Havard đã được phổ biến rộng rãi trên Youtube, được chú thích bằng tiếng Việt, thu hút rất nhiều người xem. Nhà triết học đương đại này cũng có những buổi giảng tại các sân vận động, thu hút 14.000 khán giả tại Hàn Quốc. Ông được coi là một trong những nhân vật có ảnh hưởng lón nhất tại các nước Á Đông như Trung Quốc hay Hàn Quốc. Ông viết nhiều sách về các chủ đề này, trong đó có các tác phẩm đã được dịch ra tiếng Việt, in và tái bản nhiều lần.
Khi dịch cúm do virus Corona xuất hiện tại Việt Nam, đặc biệt là khi Chính phủ công bố dịch cũng như tuyên truyền các biện pháp phòng tránh lây nhiễm là sử dụng khẩu trang và thường xuyên vệ sinh thì nhu cầu và khẩu trang và nước rửa tay tăng cao, đường cầu dịch chuyển đến vị trí D3 có giá là P3 và lượng bán ra là Q3.
Tuy nhiên, thực tế, khi giá cả hàng hóa tăng cao, mà cụ thể là giá khẩu trang tăng, sẽ kích thích các nhà sản xuất tăng ca, nhà nhập khẩu cũng tìm nguồn cung cấp nhập khẩu thêm hàng hóa, nhiều nhà cung cấp mới nhảy vào thị trường... điều này dẫn đến đường cung dịch chuyển đến vị trí S2. Lúc này lượng khẩu trang cung cấp trên thị trường là Q4 với giá là P4 giúp kéo thấp giá của hàng hóa cũng như gia tăng lợi ích cho toàn xã hội. Đấy chính là quy luật điều tiết của thị trường tự do.
Song, trong thời gian ngắn, nguồn cung khẩu trang chưa đáp ứng kịp về nhu cầu tăng đột biến (lượng thiếu hụt chính là Q3 – Q1), vì vậy một số nhà đầu cơ và gian thương đã tăng giá vô tội và mặt hàng này. Những người này căn theo lượng khẩu trang có sẵn mà bán với giá tại điểm F là P5 cao hơn rất nhiều lần giá P1, thậm chí còn đẩy giá cao một cách vô tội vạ.
Xét về khía cạnh đạo đức, rõ ràng những người kinh doanh lợi dụng sự khan hiếm của hàng hóa mà đẩy giá thu lợi mà không màng đến những khó khăn đau khổ của người khác rất cần được lên án. Bên cạnh đó, khi không có dịch bệnh thì khẩu trang là hàng hóa thông thường. Nhưng khi dịch cúm do virus Corona phát tán thì khẩu trang trở thành hàng hóa thiết yếu, nó ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và tính mạng người dân. Điều này chính là cơ sở để Nhà nước can thiệp vào thị trường.
Chính phủ đã phản ứng rất nhanh, mạnh và quyết liệt bằng các mệnh lệnh hành chính như là rút giấy phép kinh doanh, cho lực lượng quản lý thị trường tăng cường kiểm tra giám sát... đảm bảo giá khẩu trang không được tăng. Tuy nhiên, giá bán nào là hợp lý? P1 hay P2? Điều này làm cho nhiều cơ sở kinh doanh chịu giám sát liên tục dẫn đến những phản ứng tiêu cực là không bán khẩu trang và nước rửa tay. Nếu số lượng người phản ứng tiêu cực là đủ lớn, lượng hàng vốn khan hiếm sẽ bị thiếu hụt thêm, vì vậy giá bán của thị trường chợ đen có thể tiếp tục bị đẩy lên cao, những người nghèo vì vậy có thể không có cơ hội trang bị đầy đủ khẩu trang để phòng chống dịch bệnh. Điều đó lại gây tác dụng ngược đối với mục tiêu ban đầu của chính sách.
Vì vậy, để phát huy tính tích cực của chính sách này, ngoài các công cụ hành chính, Nhà nước cần tiến hành can thiệp bằng các công cụ thị trường bổ sung khác:
Chính sách giá: Xác định chính xác giá bán thực tế của khẩu trang tại thời điểm hiện tại, từ đó làm căn cứ xác định đâu là giá bán hợp lý.
Gia tăng nguồn cung khẩu trang bằng các chính sách: Hạn chế xuất khẩu khẩu trang, ưu tiên phục vụ các nhu cầu trong nước. Hỗ trợ các doanh nghiệp, các nhà nhập khẩu tăng sản lượng, hỗ trợ các cơ sở sản xuất gia tăng sản lượng.
Điều tiết nhu cầu thông qua tuyên truyền: để các gia đình không mua khẩu trang dự trữ với số lượng lớn, không để thiếu cục bộ.
Việc điều hành một nền kinh tế thị trường cần theo các quy luật thị trường, cũng như dùng các công cụ thị trường để điều tiết.
>> Quan điểm của bạn về việc điều chỉnh giá khẩu trang thế nào? Chia sẻ bài viết cho trang Ý kiến tại đây.
