Tối 28/2/1986, sau khi xem một bộ phim hài tại rạp chiếu phim Grand ở trung tâm thủ đô, Thủ tướng Thụy Điển Olof Palme và vợ Lisbeth đi bộ về phía ga tàu điện ngầm để về nhà. Palme, 59 tuổi, trước đó đã yêu cầu các vệ sĩ không đi theo tháp tùng. Vào 23h21, một kẻ xuất hiện từ phía sau và nổ súng vào vợ chồng ông, khiến ông thiệt mạng, còn bà Lisbeth bị thương.
34 năm sau, ngày 10/6, công tố viên Krister Petersson kết luận có bằng chứng hợp lý cho thấy nghi phạm chính ám sát Thủ tướng Palme là Stig Engstrom, nhà thiết kế đồ họa tại công ty bảo hiểm Skandia nằm cách hiện trường vài mét.
Engstrom 52 tuổi vào thời điểm xảy ra án mạng và đã tự tử vào năm 2000 ở tuổi 66. Vì không thể truy tố nghi phạm do ông ta đã chết, Thụy Điển quyết định đóng hồ sơ vụ án.
Stig Engstrom đứng bên ngoài văn phòng Skandia ở Stockholm tháng 4/1986. Ảnh: AFP.
Engstrom có bố mẹ là người Thụy Điển, sinh ra ở Ấn Độ trước khi gia đình quay trở lại Thụy Điển năm ông ta 12 tuổi. Sau khi trượt tốt nghiệp trung học, Engstrom nhập ngũ. Sau đó, Engstrom theo học thiết kế đồ họa và làm việc cho Tập đoàn Phát thanh Thụy Điển trước khi trở thành cố vấn quảng cáo tại công ty bảo hiểm Skandia. Ông ta tự mô tả mình "cực kỳ nhút nhát" nhưng "rất tự tin vào năng lực của bản thân" trong cuộc phỏng vấn năm 1982.
Trong những năm 1980, Engstrom tham gia vào chính trị địa phương, đại diện cho đảng cánh hữu Moderate. Một số người nói rằng Engstrom đã bày tỏ quan điểm tiêu cực về Thủ tướng Palme, nhưng không nghĩ rằng ông ta có khả năng giết người.
Engstrom vốn được coi là nhân chứng của vụ án và đã bị cảnh sát thẩm vấn vài lần. Khi được lấy lời khai, Engstrom cho biết ông ta đến hiện trường ngay sau vụ nổ súng, khi đang trên đường đến ga tàu điện ngầm.
Nhà thiết kế đồ họa nói với cảnh sát rằng ông ta mặc áo khoác tối màu dài đến đầu gối, đội mũ lưỡi trai, đeo kính và đeo một chiếc túi nhỏ quanh cổ tay. Thông tin này, cùng với chiều cao 1,82 m của ông, phù hợp với miêu tả của các nhân chứng khác về hung thủ.
Chính Engstrom cũng "tung hỏa mù" khi nói với cảnh sát rằng ông ta tin mình là người đàn ông các nhân chứng khác mô tả vì họ đã nhận nhầm ông với kẻ giết người khi ông ta chạy theo cảnh sát truy lùng hung thủ.
Engstrom nói rằng ông thấy hung thủ mặc một chiếc áo khoác bông màu xanh và bà Lisbet cũng đưa ra mô tả tương tự. Tuy nhiên, không có ghi chép nào về việc bà Lisbet đã nói chuyện hoặc mô tả về thủ phạm cho bất kỳ dân thường nào tại hiện trường.
Hơn nữa, không ai trong số các nhân chứng khác thấy Engstrom đã hành động như những gì ông kể: Engstrom nói rằng mình là một trong những người đầu tiên trên hiện trường, giúp sơ cứu Palme và chỉ cho cảnh sát hướng hung thủ chạy.
"Khi chúng tôi xem lại hồ sơ, điều kỳ lạ là không nhân chứng nào nhận ra Stig Engstrom đã có mặt tại hiện trường", công tố viên Peterson nói. "Nếu ông ta thực sự ở đó, ông ta hẳn đã rời đi trước khi làm bất cứ điều gì có thể để lại ấn tượng với các nhân chứng. Mặc dù tình hình khi đó hỗn loạn, ông ta chắc chắn đã không hành động như những gì mình nói".
Cảnh sát những năm 1980 ban đầu cân nhắc đưa Engstrom vào diện tình nghi, nhưng sau đó coi ông ta là "nhân chứng không đáng tin", "người muốn gây sự chú ý" và "không bị nghi ngờ dính líu đến vụ án".
Cố thủ tướng Thụy Điển Olof Palme hồi năm 1984. Ảnh: Reuters.
Tuy nhiên, công tố viên Petersson cho biết hành động và lời khai của Engstrom sau vụ ám sát càng khiến ông ta khả nghi. Nhân viên bảo vệ tại văn phòng Skandia cho biết Engstrom trở lại đây trong trạng thái run rẩy vào khoảng 23h40.
Một ngày sau án mạng, Engstrom xin công ty thông tin về thời gian ông ta rời văn phòng, nói rằng ông ta cần chúng để chia sẻ với cảnh sát và giới truyền thông, mặc dù khi đó ông ta chưa cung cấp bất kỳ thông tin nào cho truyền thông hoặc cảnh sát. Sau đó, chính Engstrom là người đã chủ động liên lạc với cảnh sát và báo Svenska Dagbladet, bên đã cử một phóng viên đến nhà ông viết bài.
Engstrom thậm chí còn xuất hiện trên một số chương trình TV và bài báo về vụ giết người, chỉ trích cảnh sát không coi trọng lời khai của mình. Công tố viên Petersson nói rằng ông ta có thể làm vậy để "chế giễu cảnh sát".
Cảnh sát chưa thể thu hồi hung khí đã được sử dụng để ám sát Palme. Họ đã kiểm tra hơn 700 khẩu súng trong quá trình điều tra, nhưng không thể xác định bất kỳ vũ khí nào liên quan tới hai vỏ đạn được tìm thấy tại hiện trường.
Nhưng cảnh sát phát hiện rằng Engstrom có khả năng tiếp cận loại súng tương tự. "Ông ta đã quen sử dụng vũ khí, từng ở trong quân ngũ và là thành viên của một câu lạc bộ bắn súng. Một người bạn của ông ta là nhà sưu tầm súng và chúng tôi đã thu được ít nhất một khẩu có kích cỡ tương tự loại chúng tôi nghi ngờ đã được sử dụng trong vụ án", công tố viên Petersson nói.
"Người thân và những người quen biết Engstrom mô tả ông ta có cái nhìn rất tiêu cực về Olof Palme và quan điểm chính trị của Thủ tướng. Chúng tôi cũng biết được rằng ông ta có vấn đề về tài chính và từng phải đi cai nghiện rượu", Petersson nói thêm.
Giả thuyết Engstrom là kẻ ám sát lần đầu được nhắc đến trong một cuốn sách của phóng viên Lars Larsson năm 2016. Nhà báo Thomas Pettersson cũng đưa ra cáo buộc tương tự trên tạp chí Filter năm 2018, sau 12 năm điều tra vụ án. Thomas Petterson nêu giả thuyết Engström căm ghét Palme và các chính sách của ông nên đã nổ súng khi tình cờ bắt gặp Palme trên đường chứ không lên kế hoạch trước.
Petersson cho rằng giới chức mất quá nhiều thời gian mới đưa ra kết luận vì cuộc điều tra ban đầu được thực hiện khác ngày nay. Cảnh sát Thụy Điển khi đó bị chỉ trích yếu kém khi không lấy lời khai rõ ràng từ bà Lisbet và không bảo vệ hiện trường vụ án cẩn thận, khiến bằng chứng pháp y có thể bị phá hủy.
Từ năm 2017, cảnh sát tập trung xem xét các tài liệu liên quan đến hiện trường vụ án và các cá nhân khả nghi, khác với chiến thuật trước đây tập trung vào việc xác định các nhóm có động cơ rõ ràng nhưng không thể tìm được bằng chứng để kết luận họ liên quan đến vụ án.
Petersson cho biết các nhà điều tra tin rằng Engstrom đã hành động một mình, nhưng "không thể bác bỏ hoàn toàn giả thuyết ông ta nằm trong âm mưu của một nhóm".
Việc khép lại vụ án bằng cách xác định nghi phạm dựa vào chứng cứ gián tiếp và suy luận có thể là cái kết không thỏa đáng cho một trong những bí ẩn chính trị lớn nhất thế giới. Tuy nhiên, công tố viên nói rằng họ không thể làm gì hơn. "Điều khiến cuộc điều tra trở nên khó khăn hơn đối với chúng tôi là đã hơn 34 năm trôi qua. Một số nhân chứng đã chết hoặc đã rất già. Bằng chứng không cải thiện theo thời gian", Petersson nói.
"Ngay cả khi chúng tôi tiếp tục điều tra thêm nhiều năm, chúng tôi vẫn sẽ thấy Stig Engstrom là nghi phạm", công tố viên nói thêm. "Thật khó để tiến xa hơn khi vụ án đã xảy ra 34 năm trước".
Phương Vũ (WP/Local)