Các binh sĩ Nga rời khỏi Balakliya, thành phố thuộc tỉnh Kharkov, miền đông Ukraine, cách đây vài tuần, nhưng những dấu vết của họ vẫn lưu lại ở khắp mọi nơi.
Tầng hầm tòa nhà nơi đặt căn cứ của họ tại thành phố nhỏ ven sông này giờ đây trở nên tan hoang. Nó là một boongke ẩm thấp nằm sau cánh cửa thép ghi dòng chữ "Ban chỉ huy". Giấy tờ, tài liệu được nhét vội vàng vào lò, một số đã cháy đen, số khác nằm rải rác trên sàn.
Khu liên hợp sửa chữa xe ở thành phố Balakliya, nơi lực lượng Nga từng đặt sở chỉ huy. Ảnh: Reuters.
Trong cuốn sổ tay bìa hoa, một sĩ quan không rõ tên tuổi bày tỏ những suy tư của anh, tự hỏi không biết bao giờ được về nhà. 91 trang viết tay trong cuốn sổ cũng chứa cả những thông tin khác: Tọa độ của các đơn vị tình báo Nga, hồ sơ các cuộc gọi từ chỉ huy, chi tiết về các trận đánh, những người đã thiệt mạng và thiết bị bị phá hủy.
Căn hầm chứa tổng cộng hàng nghìn trang tài liệu. Hãng thông tấn Reuters đã xem qua hơn 1.000 trang trong số đó. Chúng cho thấy chi tiết hoạt động của quân đội Nga và làm sáng tỏ điều gì đã dẫn đến một trong những thất bại nặng nề nhất trên chiến trường của các binh sĩ nước này: Cuộc rút lui hỗn loạn khỏi vùng đông bắc Ukraine hồi tháng 9.
Vài tuần trước thất bại đó, lực lượng Nga đã gặp trở ngại với việc theo dõi thông tin cũng như tác chiến điện tử. Họ đang sử dụng những chiếc máy bay không người lái (UAV) được điều khiển bởi những người lính chưa qua huấn luyện. Thiết bị gây nhiễu của họ nhằm phá sóng liên lạc giữa các đơn vị Ukraine thường không phát huy hiệu quả.
Các tài liệu cho thấy đến cuối tháng 8, lực lượng Nga đồn trú tại Balakliya đã bị tiêu hao, thiệt mạng và đào ngũ đáng kể. Hai đơn vị, chiếm khoảng 1/6 tổng lực lượng, chỉ còn có thể duy trì được khoảng 20% sức mạnh.
Các trang tài liệu cũng tiết lộ mức độ tác chiến ngày càng hiệu quả của lực lượng Ukraine và thể hiện những dấu hiệu cho thấy cuộc chiến đã kéo dài 8 tháng qua có thể diễn ra như thế nào, với việc Nga đang chịu sức ép dữ dội ở mặt trận phía nam, quanh bờ Biển Đen. Trong những tuần trước khi rút lui, các lực lượng Nga quanh Balakliya, thành phố cách Kharkov 90 km về phía nam, đã bị pháo phản lực HIMARS tập kích dữ dội. Các quả rocket từ HIMARS liên tục bắn trúng các sở chỉ huy Nga.
Một sĩ quan Nga tham chiến ba tháng ở Balakliya đã mô tả với Reuters về cảm giác bất an, lo âu mà họ phải chịu. Một đồng đội của anh đã bị chảy máu đến chết hồi đầu tháng 9 sau cuộc tấn công của Ukraine vào sở chỉ huy ở một ngôi làng gần đó.
"Chỉ là bạn có may mắn hay không mà thôi. Đạn pháo có thể rơi xuống bất kỳ đâu", anh nói.
Các tài liệu trong boongke đề tên đại tá Ivan Popov, người là chỉ huy lực lượng Nga tác chiến ở Balakliya. Popov và nhiều sĩ quan cấp cao của ông thuộc Quân đoàn 11, một phần của Hạm đội Baltic thuộc hải quân Nga.
Trong bản tin năm 2017 trên tờ báo của quân đội Nga, Popov được mô tả là sĩ quan đã tham gia cuộc chiến của Nga ở Chechnya và xung đột Gruzia năm 2008.
Lực lượng Nga ở Balakliya còn có một chỉ huy chịu trách nhiệm kiểm soát dân thường địa phương. Người này được xác định trong các trang tài liệu bằng mật danh: Chỉ huy V. "Granit". Ông là người giám sát ít nhất một trung tâm thẩm vấn tại đây.
Reuters đã xác minh tính xác thực của các tài liệu bằng cách đến thăm 5 tiền đồn quân sự bị bỏ hoang ở đông bắc Ukraine được ghi lại trong thiết bị lưu trữ thu được. Cư dân tại những nơi này đều xác nhận lực lượng Nga từng đóng quân ở đó. Các phóng viên Reuters cũng đã phỏng vấn 5 binh sĩ Nga từng tham chiến Balakliya, và kiểm tra chéo những chi tiết trong các trang tài liệu với một nguồn tin giấu tên từ quân đội Nga.
Quân đội Nga chiếm Balakliya từ đầu tháng ba. Ở phía nam thành phố là vùng Donbass do Nga kiểm soát và phía bắc là thành phố Kharkov, một thành trì của Ukraine.
Những người lính Nga chiếm đóng một khu liên hợp sửa chữa xe đã đổ nát ở ngoại ô thành phố. Nó trở thành sở chỉ huy cho lực lượng Nga ở Balakliya cùng hàng chục ngôi làng, trang trại xung quanh. Chính tại đây, dưới tầng hầm, Reuters đã tìm thấy các tài liệu.
Volodymyr Lyovochkin, người dân địa phương quản lý khu liên hợp trước khi quân đội Nga đến, cho biết máy bay trực thăng và máy bay không người lái của Nga liên tục bay vòng qua căn cứ. Hàng chục bệ phóng tên lửa GRAD và các phương tiện quân sự khác được bố trí trong khu đất.
Bên trong phòng chỉ huy, các bàn làm việc được xếp thành hai dãy. Mỗi bên mang một tấm bảng màu đỏ đề tên từng bộ phận: Phòng tác chiến hiệp đồng, tác chiến điện tử, tình báo, thiết bị bay không người lái. Các chỉ huy khu vực, bao gồm cả những chỉ huy chịu trách nhiệm về dân sự, giao ban ở đây hàng ngày, theo bảng phân công công việc được lưu trong các trang hồ sơ.
Reuters đã xác định được ít nhất 11 sĩ quan tham dự những cuộc họp này. 5 trong số các sĩ quan, trong đó có cả đại tá Popov, không trả lời yêu cầu bình luận. Những người khác không thể liên lạc.
Phòng họp trong boongke tại sở chỉ huy của các lực lượng Nga ở Balakliya. Ảnh: Reuters.
Danh sách nhân sự cho thấy lính nghĩa vụ từ khu vực Lugansk của Ukraine do Nga kiểm soát đã được điều đến chiến đấu cùng với những người lính thuộc Quân đoàn 11 Nga. Họ mang theo những tấm bản đồ cũ của Liên Xô về Ukraine. Một tấm áp phích nhắc nhở các chiến sĩ "Không hút thuốc, không xả rác bừa bãi".
Cuốn sổ bìa hoa, được giữ bởi một sĩ quan không rõ danh tính, ghi tọa độ của tình báo quân đội Nga và các đơn vị khác nằm rải rác quanh khu vực. Một đơn vị đã tiếp quản trường mẫu giáo ở Balakliya.
Lyovochkin, người quản lý cũ của khu liên hợp, cho biết các nhà điều tra Ukraine đã đến cơ sở này nhiều lần kể từ khi quân Nga rút lui. Họ vẫn tiếp tục gỡ mìn quanh khu vực. "Mọi thứ đều bị cài mìn", anh nói.
Trong thời gian Nga đồn trú ở thành phố, phần lớn việc kiểm soát dân cư đều do lực lượng ly khai Lugansk thực hiện. Tài liệu cho thấy đó là một nhóm dân quân không được trang bị tốt, thậm chí có thành viên đã 64 tuổi. Họ sử dụng những khẩu súng trường cổ lỗ.
Một bảng tính thu được tại boongke Balakliya cho thấy một trung sĩ Nga được trả 3.200 USD/tháng tiền lương cộng với tiền thưởng, trong khi một trung sĩ lực lượng ly khai chỉ nhận 1.400 USD.
Giao tranh
Ngày 19/7, lực lượng Nga bắt đầu đối mặt với thách thức nghiêm trọng đầu tiên từ quân đội Ukraine, theo các tài liệu được Reuters xem xét.
Các báo cáo được trình lên đại tá Popov trong cuộc giao ban buổi sáng vẫn bình thường. Đêm hôm trước tương đối yên tĩnh và các vị trí của lực lượng Ukraine không thay đổi. Về kế hoạch trong ngày, họ vẫn sẽ pháo kích vào các vị trí của Ukraine.
Nhưng đến đầu giờ chiều, một nhóm binh sĩ Ukraine, được xe tăng và hỏa lực pháo binh yểm trợ, đã tấn công vị trí phòng thủ của Nga tại Hrakove, ngôi làng ở rìa phía tây bắc Balakliya.
Các binh sĩ thuộc trung đoàn bộ binh cơ giới số 9 của Nga bị bao vây ở Hrakove, bên trong một nhà máy xử lý ngũ cốc. Đến 15h, một binh sĩ Nga ở Hrakove điện thoại cho các chỉ huy ở Balakliya thông báo rằng vị trí của anh đang bị tấn công, khiến anh buộc phải rút lui. Anh yêu cầu chỉ huy dập pháo xuống sở chỉ huy mà anh đã bỏ lại. Sau đó, liên lạc bị mất.
Chỉ huy Quân khu phía Tây, một trong những sĩ quan cấp cao nhất của Nga, triệu tập một cuộc họp và "ra lệnh cho Hrakove không được đầu hàng". Theo hồ sơ, chỉ huy Quân khu phía Tây lúc bấy giờ là tướng Alexander Zhuravlyov, người sau đó đã bị Tổng thống Nga Vladimir Putin sa thải. Tuy nhiên, các nhà phân tích quân sự độc lập tại Nga nói rằng Zhuravlyov thực tế đã bị trung tướng Andrei Sychevoi thay thế hồi tháng 7.
Trong những giờ sau đó, các chỉ huy Nga đã gửi quân tiếp viện đến Hrakove và huy động trực thăng tấn công. Đến 18h, quân Ukraine phải rút lui và lực lượng Nga giành lại vùng đất đã mất. Nhưng cái giá phải trả quá cao. Nga mất một xe tăng, hai xe thiết giáp chở quân cùng nhiều khí tài khác. 39 lính bị thương, 7 người chết và 17 người mất tích, theo một báo cáo trình lên đại tá Popov ngày 21/7.
Sau trận chiến, đại tá Popov đã đề nghị cấp trên tặng thưởng huân chương dũng cảm cho 34 cấp dưới. Các tài liệu không nêu chi tiết phản ứng của cấp trên với đề xuất của Popov.
Tình trạng thiếu thốn
Những tài liệu thu từ boongke cho thấy các chỉ huy Nga hiểu rõ tình trạng thiếu thốn nguồn lực trong lực lượng của họ.
Vào ngày 19/7, vài giờ trước trận chiến Hrakove, một sĩ quan giấu tên đã viết vội trên bản ghi chép cuộc họp hàng ngày, yêu cầu được trang bị khẩn cấp máy bay không người lái 4 cánh nhằm theo dõi đối phương.
Máy bay không người lái 4 cánh không phải thiết bị quân sự và có thể được mua tại các cửa hàng điện tử cũng như trên Internet. Lực lượng Nga tại Balakliya cuối cùng nhận được ba máy bay không người lái 4 cánh Mavic-3 vào ngày 20/7. Tuy nhiên, chúng chưa sẵn sàng hoạt động vì phần mềm chưa được cài đặt. Một báo cáo hàng ngày cho biết 15 binh sĩ đang được huấn luyện cách vận hành chúng.
Trong khi đó, lực lượng Ukraine đã liên tục điều bay máy bay không người lái trinh sát các vị trí Nga đóng quân. Nhiệm vụ của họ trở nên dễ dàng hơn vì hai trong ba thiết bị gây nhiễu của Nga đã ngừng hoạt động và cần sửa chữa, theo một báo cáo của đơn vị tác chiến điện tử.
Báo cáo ngày 21/7 còn mang đến tin tức đáng báo động hơn đối với đại tá Popov. Cơ quan tình báo Nga FSB đã biết rằng Ukraine đang đưa đến khu vực ba bệ phóng HIMARS. Và Ukraine đã xác định được vị trí một sở chỉ huy Nga cùng 4 nhà kho mà lực lượng Nga tại Balakliya đang sử dụng.
Ba ngày sau, tác giả của cuốn sổ tay ghi lại rằng một cuộc tập kích bằng pháo phản lực HIMARS đã khiến 12 binh sĩ Nga thuộc lữ đoàn thủy quân lục chiến 336 thuộc Hạm đội Baltic thiệt mạng.
Cuộc chiến càng làm xói mòn thêm tinh thần cũng như kỷ luật của những người lính Nga.
Artyom Shtanko là chỉ huy một trung đội Nga trong trận chiến Hrakove, theo lời kể của cha anh, ông Alexei. Ông cho hay khi ban chỉ huy đại đội yêu cầu Shtanko "điều người vào trận địa pháo", anh đã từ chối chấp hành mệnh lệnh.
Các chỉ huy của Shtanko đã chuyển anh đến một đơn vị khác và anh hiện vẫn chiến đấu ở Ukraine, ông Alexei cho biết.
Vào cuối tháng 7, các sĩ quan Nga tin rằng lực lượng Ukraine đang chuẩn bị một cuộc phản công để "giành quyền kiểm soát Balakliya", các tài liệu trong boongke cho thấy. Theo thông tin liên lạc mà phía Nga thu được, sắp có một cuộc tấn công xảy ra.
Cũng trong khoảng thời gian này, các chuyên gia tác chiến điện tử Nga đã đến Balakliya. Họ muốn xem liệu hệ thống "Pole-21" nhằm gây nhiễu hệ thống định vị vệ tinh có thể được điều chỉnh để chống lại pháo phản lực HIMARS hay không, theo báo cáo ngày 4/8.
Dù kết quả cuộc thử nghiệm ra sao, các cuộc tấn công của Ukraine vẫn tiếp tục. Các cuộc phỏng vấn với những quân nhân Nga, thân nhân các binh sĩ thiệt mạng và cư dân địa phương cho thấy ít nhất ba sở chỉ huy Nga ở đông bắc Ukraine đã bị trúng đạn pháo HIMARS trong những tuần sau đó.
Đối mặt với đà tấn công ngày càng tăng của Ukraine, sở chỉ huy Balakliya bắt đầu huy động thêm lực lượng dự bị. Tuy nhiên, báo cáo ngày 30/8 cho thấy quân số chỉ ở mức 71% so với tiêu chuẩn.
Một số đơn vị còn tệ hơn nhiều. Tiểu đoàn xung kích số 2 chỉ còn 49 binh sĩ, trong khi đáng lẽ nó phải có 240 người. Lữ đoàn BARS số 9, một đơn vị không thường trực, cũng chỉ có 23% quân số dự kiến.
Trang thiết bị cũng thiếu hụt trầm trọng. Từng có 5 máy bay không người lái vào ngày 25/7, đến cuối tháng 8, lực lượng Nga ở Balakliya chỉ còn hai chiếc. 8 xe thiết giáp chở quân giảm xuống còn ba. Họ còn lại 4 tổ hợp vũ khí chống tăng "Fagot", giảm từ 24 tổ hợp vào cuối tháng 7. Hệ thống "Zoopark" duy nhất giúp họ chế áp các hệ thống điện tử của đối phương vào cuối tháng 8 đã không còn.
Rút lui trong hỗn loạn
Đà phản công của quân đội Ukraine vào Balakliya và Kharkov. Ảnh: Reuters.
Từ ngày 6/9, Ukraine bắt đầu tập trung sức mạnh cho đợt phản công. Một binh sĩ Nga có mặt ở Hrakove ngày hôm đó nói với Reuters rằng Ukraine ban đầu sử dụng pháo binh tấn công các vị trí của Nga. Đến tối, lực lượng Ukraine đã áp đảo họ. Lúc bấy giờ, lệnh rút lui khỏi Hrakove cũng được đưa ra.
Giao tranh vẫn tiếp diễn. Từ ngày 6 đến 8/9, hệ thống HIMARS đã nhắm trúng sở chỉ huy của Nga ở Balakliya. Lyovochkin cho biết toàn bộ cơ sở đã bốc cháy, hàng chục thi thể binh sĩ Nga được kéo ra khỏi đống đổ nát.
Nataliia và Viktor, một cặp vợ chồng già sống cách boongke chưa đầy 300 m, kể lại họ đã nghe thấy các cuộc tập kích liên tục của quân đội Ukraine trong những ngày cuối cùng trước khi Nga rút lui hoàn toàn. Khi các cuộc tấn công chấm dứt vào ngày 8/9, hai ông bà nhìn thấy 30 binh sĩ, nhiều người bị thương, vội vã tháo chạy. Hai người dân khác nói họ thấy binh lính Nga vứt súng và bỏ lại xe trên đường rút.
"Đó là một khung cảnh hỗn loạn", Serhii, một trong hai người dân địa phương sống gần sở chỉ huy của Nga ở Balakliya, nhớ lại. Lính Nga rút lui đông đến nỗi còn gây tắc đường.
Nhiều tuần sau cuộc rút lui của Nga, tất cả những gì còn lại tại sở chỉ huy là các hố đạn pháo và những đống tài liệu cháy dở.
Đại tá Popov, chỉ huy lực lượng Nga, đã bị thương và phải nằm viện một tháng, vợ ông nói với Reuters. Bà cho biết ông đã được phong hàm tướng và sắp nhận nhiệm vụ mới, song không tiết lộ ở đâu.
Những trang cuối cuốn sổ ghi chép là lời tự sự, chiêm nghiệm của người sĩ quan sở hữu nó.
"Nếu bạn ngồi và nhìn dòng sông đủ lâu, cuối cùng bạn sẽ thấy kẻ thù của mình trôi qua", anh viết.
Ở trang sau đó, anh dường như đang tưởng tượng về cuộc sống của mình trong tương lai, tại một thành phố ở biên giới Nga, cách Balakliya 7.000 km.
"Tôi về nhà vào ngày 10/8/2023, được đoàn tụ với gia đình", anh viết. "Tôi đang có khoảng thời gian vui vẻ ở Khabarovsk với gia đình, với vợ và con gái".
Vũ Hoàng (Theo Reuters)