Iran sớm 8/1 phóng nhiều tên lửa nhằm vào lực lượng Mỹ đồn trú ở hai căn cứ quân sự tại Iraq để trả thù cho thiếu tướng Qassem Soleimani, chỉ huy lực lượng đặc nhiệm Quds của Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (IRGC) bị Mỹ hạ sát hôm 3/1.
Các lực lượng vũ trang Iran được đặt trong tình trạng báo động cao nhất để đề phòng Mỹ trả đũa. Đại tướng Amir Ali Hajizadeh, chỉ huy lực lượng không gian vũ trụ của IRGC, yêu cầu chính quyền đóng cửa không phận và thông báo cho toàn bộ máy bay dân dụng hạ cánh.
Tuy nhiên, giới chức Iran không làm theo yêu cầu vì lo ngại việc đóng cửa không phận sẽ gây ra hoảng loạn khiến nhiều người tưởng xung đột quân sự với Mỹ có thể xảy ra. Một số người cho rằng nếu máy bay chở khách tiếp tục cất hạ cánh tại sân bay Imam Khomeini ở Tehran, nằm gần trận địa tên lửa phòng không của Iran, sẽ ngăn Mỹ tấn công khu vực này.
Sau vụ tập kích, bộ chỉ huy phòng không trung tâm Iran cảnh báo máy bay quân sự của Mỹ mang theo tên lửa hành trình cất cánh từ Các Tiểu vương quốc Arab Thống nhất. Sĩ quan điều khiển tên lửa nhận cảnh báo trên, song sau đó không nhận được thông báo đó là báo động giả. Các quan chức Mỹ cho biết không có máy bay của nước này bay trong hoặc gần không phận Iran khi đó.
Nhân viên tìm kiếm cứu nạn Iran tại hiện trường chiếc Boeing 737-800 số hiệu PS752 rơi ngày 8/1 khiến 176 người thiệt mạng. Ảnh: AFP.
Khi sĩ quan điều khiển tên lửa phát hiện một máy bay không xác định cất cánh hướng về trận địa tên lửa, ông đã tìm cách liên lạc với bộ chỉ huy để xin lệnh bắn nhưng không thành. Sĩ quan này sau đó ra quyết định khai hỏa hai tên lửa trong chưa đầy 30 giây. Máy bay trên hoá ra là chiếc Boeing 737-800 mang số hiệu PS752 của hãng Hàng không Quốc tế Ukraine (UIA) với 176 người trên khoang, đã lao xuống đất và nổ tung như một quả cầu lửa.
Tướng Hajizadeh, khi đó ở phía tây Iran để giám sát vụ tập kích tên lửa, tức tốc trở về Tehran để gặp Tư lệnh Quân đội Iran kiêm Chỉ huy lực lượng phòng không trung tâm Abdolrahim Mousavi, Tham mưu trưởng Lực lượng vũ trang Iran Mohammad Bagheri và Tư lệnh IRGC Hossein Salami.
"Tôi khuyên họ không nói với các đơn vị phòng không cấp dưới về sự cố bắn nhầm vì sợ nó ảnh hưởng đến phản ứng nhanh của họ khi Mỹ tấn công. Điều này vì an ninh quốc gia của Iran. Nếu tiết lộ thông tin, toàn bộ hệ thống phòng không sẽ bị rối loạn khi cấp dưới nghi ngờ mọi thứ", tướng Hajizadeh nói.
Các tướng lĩnh quân đội và vệ binh cách mạng Iran bí mật thành lập ủy ban điều tra với thành viên thuộc lực lượng không gian vũ trụ của IRGC, lực lượng phòng không của quân đội, lực lượng tình báo và chuyên gia tác chiến mạng. Thành viên ủy ban điều tra được lệnh không tiết lộ thông tin với bất cứ ai.
Ủy ban này kiểm tra dữ liệu từ sân bay, đường bay, mạng lưới radar, các cảnh báo cùng đoạn trao đổi giữa bộ phận vận hành tên lửa và trung tâm chỉ huy. Các nhân chứng gồm sĩ quan nhấn nút phóng tên lửa, sĩ quan giám sát và những người liên quan bị thẩm vấn suốt nhiều giờ. Ủy ban điều tra còn xem xét giả thuyết Mỹ hoặc Israel tấn công hệ thống phòng thủ hoặc gây nhiễu radar của Iran dẫn đến sự cố.
Chiều 8/1, ủy ban điều tra kết luận chiếc Boeing 737-800 bị bắn hạ do lỗi con người. Lãnh tụ tối cao Ayatollah Ali Khamenei được giới chức quân sự Iran thông báo nguyên nhân sự cố song Tổng thống Rouhani thì không. Các chỉ huy quân sự Iran quyết định sẽ giữ bí mật vụ bắn nhầm máy bay tới khi hai chiếc hộp đen được giải mã, quá trình có thể mất vài tháng, nhằm chuẩn bị biện pháp ứng phó với phản ứng trong nước và quốc tế.
Phát ngôn viên các lực lượng vũ trang Iran Abolfazl Shekarchi tối 8/1 tuyên bố những giả thuyết cho rằng máy bay bị tên lửa bắn rơi "hoàn toàn dối trá".
3 phút định mệnh của máy bay bị Iran bắn nhầm. Video: NY Times
Các điều tra viên Ukraine ngày 9/1 tới Iran. Một số nước phương Tây cho biết họ có bằng chứng cho thấy máy bay Ukraine bị bắn nhầm. Trong khi đó, các quan chức cấp cao của Iran nhiều lần bác bỏ và gọi đây là "đòn chiến tranh tâm lý" nhằm làm suy yếu quốc gia Trung Đông sau đòn tập kích tên lửa nhằm vào lực lượng Mỹ.
Tuy nhiên, các quan chức Iran tự hỏi liệu thông tin của các nước phương Tây đúng hay không. Tổng thống Rouhani, một chiến lược gia quân sự dày dặn kinh nghiệm, cùng Ngoại trưởng Javad Zarif phớt lờ các cuộc gọi của lãnh đạo nhiều nước. Ông Rouhani và ông Zarif không biết lực lượng vũ trang Iran đã làm gì nên không thể cung cấp thông tin.
Tổng thống Rouhani đã nhiều lần gọi cho các chỉ huy quân sự nhưng họ không trả lời, các quan chức Iran cho biết. "Chính phủ liên tục liên lạc với các lực lượng vũ trang để hỏi chuyện gì đã xảy ra song họ nói không có tên lửa nào được phóng lên", phát ngôn viên chính phủ Iran Ali Rabiei nói.
Rabiei sáng 10/1 ra thông cáo gọi "cáo buộc Iran bắn rơi máy bay là sự dối trá lớn". Vài giờ sau, các chỉ huy quân sự cao cấp của Iran họp kín với Tổng thống Rouhani và nói sự thật.
"Tổng thống giận tím mặt, yêu cầu lập tức thông báo Iran phạm sai lầm dẫn tới thảm kịch và phải chấp nhận hậu quả", các quan chức thân cận với Rouhani nói. Các tướng lĩnh quân đội nói không nên công bố thông tin do có thể gây bất ổn trong nước khiến Tổng thống Rouhani dọa sẽ từ chức.
Ông Rouhani cho hay các điều tra viên Canada và Mỹ sẽ công bố bằng chứng vụ bắn nhầm máy bay. "Thiệt hại cho danh tiếng của Iran và niềm tin của nhân dân vào chính phủ sẽ gây ra cuộc khủng hoảng lớn vào thời điểm chúng ta không thể chịu thêm áp lực", ông nói.
Dân Iran trong lễ tưởng niệm nạn nhân trên máy bay bị bắn nhầm tổ chức ở Đại học Công nghệ Amirkabir, Tehran ngày 11/1. Ảnh: NY Times.
Tổng thống Rouhani thông báo ngắn gọn cho một số quan chức cấp cao trong chính phủ. Phát ngôn viên Rabiei bật khóc và nói "danh dự của tôi tan tành rồi, họ che đậy ở cấp độ cao nhất và giờ không thể thoát khỏi cuộc khủng hoảng".
Hội đồng An ninh Quốc gia Iran họp khẩn và soạn hai thông cáo, bản thứ nhất do lực lượng vũ trang công bố và bản thứ hai cho Tổng thống Rouhani. Một số quan chức đề nghị đổ lỗi cho Mỹ hay Israel gây nhiễu hoặc tấn công mạng lưới liên lạc, song các chỉ huy quân sự phản đối. Tướng Hajizadeh nói lỗi con người ít hổ thẹn hơn thừa nhận hệ thống phòng không của Iran dễ bị kẻ thù tấn công.
Iran sáng 11/1 thừa nhận trên truyền hình rằng IRGC bắn nhầm máy bay Ukraine. Sĩ quan điều khiển tên lửa và 10 người khác bị bắt. Tổng thống Rouhani yêu cầu điều tra toàn bộ chuỗi chỉ huy của quân đội và vệ binh cách mạng Iran.
Trong tuyên bố được đưa ra sau đó một giờ 15 phút, Rouhani cho biết ông phát hiện ra kết luận của ủy ban điều tra nguyên nhân vụ tai nạn máy bay "trước đó chỉ vài giờ" và yêu cầu lực lượng vũ trang Iran xin lỗi. Tuyên bố của Rouhani thừa nhận ông và chính phủ vô tình nói dối dân Iran lẫn cả thế giới vì các tướng lĩnh quân đội quyết định giấu sai lầm.
Nguyễn Tiến (Theo NY Times)