Anh Trần Thanh Huy, 40 tuổi, công nhân may ở Khu chế xuất Tân Thuận (quận 7), bị tạm hoãn hợp đồng từ tháng 10 do nhà máy thiếu đơn hàng. Trong khi đó, vợ anh chỉ còn đi ca hành chính và phải nghỉ một số ngày trong tháng, tiền lương nhận được chưa đến 5 triệu đồng. Hơn hai tháng qua, anh đăng ký chạy xe ôm công nghệ nhưng thu nhập không đáng kể.
Trước đây, cả nhà trông vào khoản thưởng cuối năm để sắm áo quần mới cho con và dành chút đỉnh về quê. Tuy nhiên năm nay, công ty khó khăn vì thiếu đơn hàng, hai vợ chồng hầu như không có tích lũy. Trước đây mỗi khi kẹt tiền anh thường mượn người quen, song mấy tháng qua "nhìn quanh ai cũng khó". Muốn vay tiền với lãi suất thấp, anh phải có hợp đồng lao động, sao kê lương ba tháng gần nhất. Những yêu cầu này khó khả thi với những người mất việc như anh.
Hai tờ rơi cho vay vốn mà anh Huy nhận được. Ảnh: An Phương
Tuần rồi, cần 10 triệu gửi cho gia đình ở quê, anh Huy đánh liều bấm số gọi dịch vụ cho vay vốn nhanh in trên tờ rơi phát ở cổng khu công nghiệp. Nhân viên công ty tài chính tư vấn cho biết hạn mức anh được vay 10-15 triệu đồng, nhận tiền ngay. Hồ sơ chỉ cần bản chụp chứng minh nhân dân. Tuy nhiên do không có lương, thẻ bảo hiểm y tế, phiếu đóng tiền điện, nước chứng minh chỗ ở lâu dài, anh phải chịu lãi vay ở mức 60% mỗi năm - gấp ba lần mức quảng cáo.
Anh Huy là một trong số hơn 108.000 lao động ở TP HCM bị giảm giờ làm, mất việc do nhà máy thiếu đơn hàng, theo số liệu thống kê của các cấp công đoàn thành phố. Trên phạm vi cả nước, tính từ tháng 9-11, con số này khoảng nửa triệu người.
Trong tháng 11, Viện Công nhân – Công đoàn (Tổng liên đoàn lao động Việt Nam) khảo sát 6.200 công nhân ở ba miền cho kết quả, trong điều kiện bình thường, tổng thu nhập bình quân của công nhân gồm lương, tăng ca, phúc lợi khoảng 8,74 triệu mỗi tháng, nhưng mức chi tiêu khoảng 10,3 triệu đồng. Như vậy thu nhập chỉ đáp ứng được 83% chi tiêu. Việc này khiến gần 59% công nhân không có tích lũy. Ngay cả những người có tiền để dành, nếu mất việc thì 11,7% cầm cự được dưới một tháng; 16,7% duy trì 1-3 tháng và 12,7% được trên ba tháng. 38% công nhân tham gia khảo sát cho biết đang vay nợ và 14% trong số đó khó trả đúng hạn, dễ sa vào tín dụng đen.
Tương tự, khảo sát của Viện Nghiên cứu đời sống xã hội (Social Life) mới đây trên 400 lao động tại TP HCM cho kết quả tương tự khi 60% không có tích lũy. Gặp khó về tài chính, gần 40% người lao động tiết kiệm triệt để các khoản chi tiêu, chỉ 16% dùng tiền tiết kiệm và trên 25% cho biết phải vay mượn từ nhiều nguồn. PGS.TS Nguyễn Đức Lộc, Viện trưởng Social Life, nói những tháng cuối năm nhiều nhà máy giảm đơn hàng, công nhân mất việc kết hợp Tết sắp đến, người lao động sẽ phải vay mượn. Với những lao động không có hợp đồng, không chứng minh được thu nhập rất khó tiếp cận nguồn vay lãi suất thấp nên dễ tìm đến tín dụng đen, app (ứng dụng) cho vay với lãi rất cao.
Thông tin vay tiền trên các nhóm công nhân. Ảnh: Lê Tuyết
Anh Phạm Thiều, quản trị viên Nhóm công nhân Khu chế xuất Tân Thuận với gần 34.000 thành viên, cho biết tín dụng đen không chỉ tiếp cận công nhân qua tờ rơi giấy mà bủa vây trên mạng. Mỗi ngày anh phải xóa 30-40 tin cho vay tiêu dùng, app vay tiền đăng lên nhóm. Để hạn chế những tin nhắn kiểu này, anh cài đặt hạn chế các từ khóa liên quan vay tiền. Tuy nhiên chỉ cần công nhân để lọt thông tin mất việc, cần tiền, những người cho vay vào nhắn tin ngay hoặc thả bình luận vào dưới trạng thái để tiếp cận.
"Tin nhắn dội liên tục đúng lúc khó khăn, nhiều người vốn không muốn vay nhưng rồi cũng lung lay. Sau đó dính luôn", anh Thiều nói.
Ông Nguyễn Thành Tâm, chủ trọ ở phường Thạnh Lộc (quận 12), nói trước đây những người cho vay lãi suất cao lợi dụng lúc vắng người đến các phòng trọ nhét các tấm card in thông tin vay vốn qua khe cửa, tiếp cận công nhân. Sau này, khu trọ lắp camera, cửa cổng mở bằng vân tay nên nhóm này không vào được. Tuy nhiên, vẫn có người "dính" tín dụng đen do quá nhiều nguồn tiếp cận.
"Dính vào là không có lối ra", ông Tâm nói và ví dụ một trường hợp ở khu trọ vay 13 triệu đồng từ cách đây 10 năm nhưng đến nay mỗi tháng vẫn phải trả lãi 2,5 triệu đồng. Tổng số tiền đã trả cho chủ nợ lên đến 300 triệu đồng nhưng gốc còn nguyên. Nợ cũ chưa xong nhưng mới đây khi con trai bị tai nạn, người phụ nữ 50 tuổi này tiếp tục vay thêm 7 triệu đồng.
Theo ông Tâm phần lớn người lao động nhận thức được tác hại tín dụng đen nhưng có trường hợp khi cần lại không tìm được nguồn vay lãi suất thấp. Số tiền cần vay không nhiều nhưng lại gấp trong khi ngân hàng phải cần thời gian thẩm định hồ sơ. "Với tín dụng đen, chỉ cần một cuộc gọi, tiền sẽ được chuyển ngay", ông Tâm nói.
Công nhân tan ca ở nhà máy tại quận Bình Tân. Ảnh: Hữu Khoa
Tại cuộc đối thoại của Thủ tướng với công nhân hồi giữa năm nay, Thượng tướng Lương Tam Quang, Thứ trưởng Công an, nói thủ đoạn chính của tổ chức tín dụng đen là cho vay không thế chấp; dụ dỗ, lôi kéo công nhân vay tiền trực tiếp hoặc qua ứng dụng, mạng xã hội với lãi suất cao bất thường.
"Có trường hợp lãi suất 90-100%/tháng, thậm chí lên tới 700-1.000%/tháng. Tín dụng đen sử dụng nhiều thủ đoạn như đe dọa, khủng bố tinh thần, chiếm đoạt tài sản tiền lương trả qua ATM", tướng Quang nói. Ba năm qua, Bộ Công an đã xử lý 2.740 vụ việc với gần 5.000 đối tượng, khởi tố gần 2.000 vụ với gần 4.000 bị can, trong đó có hơn 1.000 vụ cho vay nặng lãi với nhiều bị hại là công nhân.
Để hạn chế công nhân vay vốn lãi suất cao, mới đây Ngân hàng Nhà nước và Tổng liên đoàn lao động triển khai gói tín dụng trị giá 20.000 tỷ đồng dành cho công nhân, lao động. Các gói có mức vay lên tới 70 triệu đồng cho nhu cầu tiêu dùng hằng ngày, lãi suất thấp, chỉ bằng một nửa thị trường.
Lê Tuyết