Ra trường không tìm được công việc vừa ý, cô đi làm công nhân cho một nhà máy bánh kẹo ở Đồng Nai. Được một thời gian, không chịu được công việc nặng nhọc và mức lương bèo bọt, cô bỏ việc và tham gia một chương trình xuất khẩu lao động sang Nhật Bản, theo kiểu vừa học vừa làm. Người ta hứa hẹn cô sẽ được làm một công việc “có chuyên môn và thu nhập cao” nơi đây.
Lệ là một trong hơn 142.000 lao động trình độ đại học trở lên không kiếm được việc làm, tính đến đầu năm 2017. Và như rất nhiều người cùng cảnh ngộ, xuất khẩu lao động là một giải pháp mang tính cứu rỗi đối với cô.
Dường như các nhà quản lý cũng có cùng suy nghĩ với những người như Lệ. Xuất khẩu lao động mới đây cũng được Bộ Lao động Thương binh & Xã hội xác định là một biện pháp giải quyết tình trạng mất cân đối của lao động nước ta. Trong đề án khuyến khích xuất khẩu lao động mới nhất, Bộ cho rằng, lao động làm việc ở các nước tiên tiến sẽ không chỉ mang lại kiều hối, mà khi trở về sẽ mang theo những kỹ năng, thái độ làm việc nước ngoài, bổ sung thêm vào thị trường lao động trong nước đang rất thiếu hụt nhân lực chất lượng cao.
Đi nước ngoài dường như là một giải pháp vạn năng cho những vấn đề tồn đọng trong nước. Năm ngoái, sau sự cố môi trường biển, Bộ Lao động cho biết đã có hơn 18 nghìn lao động miền Trung đi xuất khẩu lao động.
Nhưng việc nó có “vạn năng” như Bộ trình bày hay không, lại là điều rất đáng ngờ. Một nghiên cứu trong năm 2016 của Đại học Saga cho rằng các công việc đòi hỏi hiểu biết về công nghệ cao trong nhà máy phần lớn được thực hiện bởi người Nhật, còn lao động nhập khẩu nước ngoài, bất kể trình độ học vấn, chủ yếu làm các công việc chân tay và tốn nhiều sức lao động.
Một khảo sát nhỏ trong nghiên cứu của chúng tôi cho thấy, 61% lao động hồi hương không làm những công việc có liên quan đến ngành nghề đã lao động khi ở Nhật Bản. Nói vậy để thấy, sẽ rất khó mong đợi xuất khẩu lao động có thể giải quyết vấn đề “nhân lực chất lượng cao”.
Lợi thế lớn nhất mà xuất khẩu lao động mang lại, vì thế, là lượng kiều hối gửi về từ nước ngoài. Việc Bộ Lao động vạch ra các chính sách kích thích xuất khẩu lao động khiến tôi nhớ đến Philippines. Đó là một trong số ít các nước có chiến lược xuất khẩu lao động do nhà nước đề ra, bắt đầu từ những năm 1970 của thế kỷ trước dưới thời cựu Tổng thống Ferdinand Marcos. Ban đầu, Philippines kỳ vọng kiều hối sẽ mang lại khoảng vốn đầu tư cần thiết để đưa đất nước hiện đại hoá thành công.
Hơn 40 năm sau, kiều hối và ngành công nghiệp hỗ trợ mang lại lần lượt 26 và 23 tỷ đô hàng năm cho nền kinh tế, tức khoảng 15% GDP. Philippines trở thành cường quốc xuất khẩu lao động. Thế nhưng lượng ngoại tệ từ nước ngoài chỉ đủ giúp Philippines thoát nghèo chứ không thể thoát “bẫy thu nhập trung bình”.
Lý do rất đơn giản: tất cả những ngành kinh tế khác sẽ chỉ xoay quanh phục vụ cho “con gà đẻ trứng vàng” thay vì phát triển theo hướng khác. Giáo dục định hướng đào tạo lao động cho xuất khẩu. Công nghiệp định hướng những ngành tiêu dùng để hút tiền từ những gia đình có lao động ở nước ngoài. Nền kinh tế mất đi những nhân lực tinh tuý nhất phục vụ phát triển do chảy máu chất xám.
Đó là chưa kể đến hàng loạt hệ luỵ xã hội khác như tỷ lệ ly hôn và tội phạm trẻ em tăng cao.
Những vấn đề đó, cùng hàng loạt câu chuyện lao động Philippines bị bạo hành và sát hại ở nước ngoài, khiến nhiều người Philippines muốn từ bỏ miếng bánh xuất khẩu hấp dẫn này. Nhưng thay đổi một cơ cấu được bám rễ đến gần nửa thế kỷ không thể diễn ra một sớm một chiều.
Việc tuyệt đối hóa các lợi thế của xuất khẩu lao động, dù chỉ là trong ý nghĩ, cũng có thể rất nguy hại. Không tận dụng được nguồn lực, và chỉ nghĩ tới xuất khẩu “đồ thừa”, chúng ta sẽ bị mắc bẫy bởi lời nguyền kiều hối như Philippines gặp phải.
Trong một thế giới phẳng, trong các hiệp định kinh tế liên quốc gia, việc các lao động tự do di chuyển và tìm kiếm cơ hội ở nước ngoài, là một xu hướng văn minh. Kịch bản đó diễn ra ở EU, ở Bắc Mỹ. Nhưng ở đây, trong bối cảnh Việt Nam, “xuất khẩu lao động” thực chất đang là một giải pháp mang tính tình thế. Số người đi xuất khẩu lao động càng nhiều thì có nghĩa những vấn đề về kinh tế và giáo dục - đào tạo chưa được giải quyết càng nhiều. Tôi không phản đối xuất khẩu lao động, nhưng tôi cho rằng đó nên là lựa chọn cá nhân, của những người như cô cử nhân đang bế tắc trên kia.
Đó không phải là thứ đáng để xây dựng cả một hệ thống chính sách nhằm khuyến khích.
Khắc Giang