Dự thảo Đề cương Luật Dân số do Bộ Y tế chủ trì soạn thảo, đang lấy ý kiến để trình Chính phủ, đề xuất phụ nữ ở vùng đang có mức sinh thấp được hỗ trợ một lần bằng tiền ít nhất tương đương một lần mức lương tối thiểu vùng khi sinh con thứ nhất; tương đương hai lần mức lương tối thiểu vùng khi sinh con thứ hai. Mức lương tối thiểu vùng đang được áp dụng, gồm vùng một (4,42 triệu đồng), vùng hai (3,92 triệu), vùng ba (3,42 triệu) và vùng bốn (3,07 triệu đồng).
Giáo sư Nguyễn Đình Cử (nguyên Viện trưởng Viện Dân số và các vấn đề xã hội, Trường Đại học Kinh tế quốc dân) nhận định việc tặng tiền khó khả thi vì ba lý do.
Thứ nhất, về phía nhà nước, với 21 tỉnh thành có mức sinh thấp nhất có dân số bằng khoảng 39% dân số cả nước, tương đương khoảng 39 triệu dân, mỗi năm có khoảng 600.000 trẻ ra đời, theo giáo sư Cử ước tính. Nếu mỗi bé được hỗ trợ hai tháng lương cơ bản (khoảng 9 triệu đồng) thì cần đến 5.400 tỷ đồng/năm. Số tiền này quá lớn, ngân sách nhà nước khó đảm bảo.
Thứ hai, về phía gia đình, mỗi gia đình chỉ nhận được 9 triệu đồng để nuôi thêm một con đến 18 tuổi thì lại là quá ít. Ông Cử phân tích, ở các vùng mức sinh thấp là Đông Nam Bộ (gồm TP HCM) có mức sinh thấp do nhiều người nhập cư. Nhiều cặp vợ chồng có thể còn lo công việc, thu nhập trung bình cao nhất nước nhưng chi phí cũng khá đắt đỏ như thuê nhà, tiền học cho con, đưa đón con... "Tiền thưởng 9 triệu đồng cho mỗi hộ gia đình gần như chỉ là muối bỏ bể", ông nói.
Thứ ba, ông Cử đánh giá thời buổi hiện nay, người cao tuổi hầu hết có lương hưu. Trước đây có câu "trẻ cậy cha, già cậy con", nhưng giờ "trẻ cậy cha, già cậy lương hưu". Vì vậy, nhu cầu dựa dẫm vào con cháu khi tuổi già giảm bớt nhiều, khiến cho mức sinh cũng thấp hơn.
Theo giáo sư Cử, giải pháp về hỗ trợ kinh tế từ phía nhà nước chỉ mang giá trị tinh thần, nhà nước ủng hộ, khuyến khích các gia đình đẻ hai con. Để hiệu quả, cần đa dạng hóa các giải pháp. Ví dụ, cần truyền thông thúc đẩy sự tham gia của nam giới chia sẻ với phụ nữ công việc gia đình, chăm sóc con cái, để người phụ nữ cảm thấy bớt gánh nặng. Phụ nữ hiện đại cũng đi làm, kiếm tiền, chăm lo cuộc sống gia đình, giảm bớt áp lực kinh tế lên người chồng... Kinh tế vững chắc, san sẻ việc gia đình sẽ khiến các cặp vợ chồng suy nghĩ đến việc sinh thêm con.
Cùng quan điểm cần đa dạng hóa các giải pháp, ông Phạm Chánh Trung, Chi Cục Trưởng Chi cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình TP HCM, cho rằng chính sách khuyến sinh bằng cách thưởng tiền không phải là giải pháp mới. Một số quốc gia có mức sinh thấp như Singapore, Hàn Quốc, Nhật Bản, Đài Loan cũng đã sử dụng giải pháp này. Tuy nhiên, đối với Việt Nam, đây là một giải pháp "rất mới" trong bối cảnh nhiều tỉnh, thành phố bắt đầu diễn ra tình trạng mức sinh thấp trong những năm gần đây.
"Đã có những kinh nghiệm từ các quốc gia trước nên chúng ta có thời gian để cẩn trọng khi triển khai các giải pháp này, vì trên nhiều nghiên cứu, giải pháp thưởng tiền chỉ là một phần trong rất nhiều giải pháp kết hợp", ông Trung phân tích.
Theo ông Trung, trên thực tế, áp lực về điều kiện chăm con đối với các cặp vợ chồng hiện nay ở TP HCM là rất nhiều như nhu cầu nhà ở cần ổn định, giáo dục con cái trong môi trường tốt từ khi sinh ra cho đến khi trưởng thành, chăm sóc y tế cho sức khỏe cả nhà, bên cạnh sự cạnh tranh về việc làm, giá cả và chi phí đắt đỏ. Quyết định sinh ít con của các cặp vợ chồng xuất phát từ nhu cầu chính đáng là sinh con và nuôi dạy con trong điều kiện tốt nhất khả năng của họ. Ngoài ra, hiện nay phụ nữ tham gia nhiều hoạt động xã hội, áp lực về việc gánh vác công việc gia đình và chăm sóc con cái cũng rất lớn.
Do đó, ông Trung cho rằng khi triển khai các chính sách khuyến sinh, cần phải lắng nghe ý kiến của chính người dân và tham khảo nhiều ý kiến của các nhà nghiên cứu, chuyên gia để có những bước đi chắc chắn, hiệu quả với nhiều giải pháp đồng bộ, xuất phát từ nhu cầu của các cặp vợ chồng.
Trẻ chào đời tại Bệnh viện Từ Dũ, TP HCM. Ảnh: Lê Phương
Tại hội thảo về dân số năm 2020, ông Nguyễn Doãn Tú, Tổng Cục trưởng Dân số - Kế hoạch hóa gia đình, Bộ Y tế, cho biết sau gần ba thập kỷ áp dụng chính sách khuyến khích mỗi gia đình chỉ nên có từ một đến hai con để xóa đói giảm nghèo, Việt Nam đang giữ tổng tỷ suất sinh (số con trung bình của một phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ) ở mức 2,1 con một mẹ.
Theo ông Tú, đây là mức sinh thay thế cần thiết để duy trì dân số. Nếu mức sinh thấp hơn, dân số sẽ nhanh chóng bị "già hóa", tạo ra nhiều sức ép về các dịch vụ an sinh xã hội, chăm sóc sức khỏe cho người cao tuổi. Quy mô dân số giảm sớm, giảm nhanh nếu mức sinh giảm xuống sâu dưới mức thay thế sẽ rất khó đưa mức sinh trở lại, dù có đầu tư lớn cho chính sách khuyến khích sinh. Ngoài ra, mức sinh càng xuống thấp ở các nơi có điều kiện kinh tế - xã hội phát triển sẽ càng làm gia tăng khoảng cách chênh lệch mức sinh giữa các vùng, miền trên cả nước.
Việt Nam là một trong số những quốc gia có tốc độ già hóa nhanh nhất thế giới. Trong khi các nước phát triển phải trải qua nhiều thập kỷ mới chuyển từ già hóa dân số sang dân số già như Pháp (115 năm), Australia (73 năm), Trung Quốc (26 năm), quá trình này ở Việt Nam chỉ diễn ra trong 15 năm. Việt Nam bước vào thời kỳ già hóa dân số vào năm 2011 và được dự báo sẽ trở thành nước có dân số già vào năm 2038, khi tỷ lệ người từ 60 tuổi trở lên chiếm 20%.
Nhiều giải pháp được đề ra để duy trì mức sinh thay thế. Tổng cục Dân số đề xuất bãi bỏ các quy định liên quan đến mục tiêu giảm sinh, sửa đổi, bổ sung các chính sách hỗ trợ, khuyến khích các cặp vợ chồng sinh đủ hai con; chú trọng các đối tượng ưu tiên, người lao động khu công nghiệp, khu kinh tế để khuyến khích sinh đủ hai con tại địa phương.
Tại TP HCM - mức sinh thấp là vấn đề đã được quan tâm từ nhiều năm qua. Tuy nhiên giải quyết bài toán mức sinh thấp và già hóa dân số là một bài toán khó, theo Chi Cục Trưởng Chi cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình thành phố.
TP HCM ở trong nhóm 21 tỉnh thành có tổng tỷ suất sinh thấp nhất cả nước. Thống kê cho thấy năm 2020, tổng tỷ suất sinh của một người phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ ở thành phố là 1,53 con, có xu hướng tăng năm 2019 (1,39 con) nhưng chưa thoát khỏi báo động về tình trạng mức sinh thấp. Hiện nay quy mô dân số ở thành phố khá lớn song tốc độ già hóa dân số đang diễn ra khá nhanh.
Theo ông Trung, mức sinh thấp, già hóa dân số nhanh tạo ra áp lực ngày càng tăng đối với hệ thống an sinh xã hội dành cho người cao tuổi như lương hưu, bảo hiểm y tế, chế độ trợ cấp xã hội, chế độ chăm sóc sức khỏe, vui chơi, giải trí... Kế đến là sự suy giảm về nguồn nhân lực đặc biệt là lao động trẻ, làm ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế xã hội của thành phố. Mặt khác, chi phí cho chính sách khuyến khích sinh sẽ gây áp lực cho nguồn ngân sách của thành phố, trong khi đó, nguồn ngân sách này nên đầu tư cho việc nâng cao chất lượng dân số để có thể phát triển bền vững.
Hai năm trước, nhiều chuyên gia đã thảo luận, góp ý kiến trong hội thảo Vấn đề mức sinh thấp tại TP HCM: Thực trạng, nguyên nhân và giải pháp. Sau đó, những ý kiến của người dân phản hồi qua báo chí cũng được ghi nhận và có những đề xuất tham mưu trong Dự thảo về chính sách Dân số giai đoạn 2021-2025, sẽ trình Hội đồng Nhân dân TP HCM trong kỳ họp gần nhất, có thể cuối năm 2021.
Cụ thể, các giải pháp đề xuất được tập trung vào việc hỗ trợ về mua nhà ở xã hội một lần đối với các cặp vợ chồng sinh đủ hai con, hỗ trợ viện phí (kinh phí đồng chi trả, ngoài chi phí bảo hiểm y tế thanh toán) cho các cặp vợ chồng ở lần sinh con thứ hai. Song song với các giải pháp cũng đang được đề xuất tập trung vào việc hỗ trợ toàn diện cho các cặp vợ chồng an tâm sinh con và nuôi dạy con như hoàn thiện hệ thống chăm sóc y tế, miễn giảm học phí, thay đổi hình thức - thời gian trông trẻ mầm non - mẫu giáo, miễn giảm thuế thu nhập cá nhân, điều chỉnh chế độ nghỉ thai sản...
Theo ông Trung, việc giải bài toán "mức sinh thấp" là một bài toán rất khó không chỉ tại Việt Nam mà nhiều nước trên thế giới. Việc thích ứng với mức sinh thấp cũng là một vấn đề cần có sự tham gia đóng góp ý kiến của nhiều bên liên quan mà quan trọng nhất là cần phải xuất phát từ nhu cầu và nguyện vọng chính đáng của người dân cũng như sự hỗ trợ của toàn xã hội cho việc chăm sóc con cái của các cặp vợ chồng.
Trong khi đó, ông Cử cho rằng chính sách hỗ trợ nhà ở xã hội cũng rất khó vì quỹ nhà ở hiện hầu như đều do các tập đoàn, công ty tư nhân thực hiện, trong khi tư nhân xây nhà không phải vì công tác dân số.
"Điều quan trọng đó là về lâu dài, nhà nước cần có chiến lược thích nghi xu hướng giảm sinh, thay thế số lượng bằng chất lượng lao động", ông Cử nhấn mạnh. Ở một số nước, nhà nước nâng cao chất lượng lao động bằng cách tăng năng suất như sử dụng ứng dụng robot trong làm việc... Theo ông Cử, tương lai, Việt Nam cần học hỏi và có những biện pháp thích ứng để kinh tế không bị ảnh hưởng bởi mức sinh thấp.
Tại châu Á, hai quốc gia có mức sinh thấp kỷ lục là Nhật Bản và Hàn Quốc. Năm 2018, bình quân một phụ nữ Nhật sinh 1,42 con, còn bình quân mỗi phụ nữ Hàn sinh 0,98 con, chưa bằng một nửa so với mức 2,1 cần thiết để duy trì dân số ổn định.
Chính phủ Nhật đã đưa ra một số biện pháp để các bà mẹ đi làm cân bằng cuộc sống tốt hơn. Năm 1992, nước này cho phép cha mẹ nghỉ phép có lương lên đến một năm sau khi sinh con. Chính phủ cũng yêu cầu các công ty gồm hơn 300 nhân viên đề ra mục tiêu tuyển dụng hoặc thăng chức cho nhân viên nữ. Năm 2017, Nhật đầu tư 2.000 tỷ yên (18,47 tỷ USD) vào một gói trợ cấp cho chăm sóc người già và giáo dục trẻ em. Trường mầm non công miễn phí cho trẻ em 3-5 tuổi và cả trẻ dưới độ tuổi đó đối với gia đình có thu nhập thấp. Một số thị trấn và đô thị Nhật Bản còn đưa ra những biện pháp đặc biệt. Thị trấn Nagi đã tăng tỷ lệ sinh từ 1,4 năm 2004 lên khoảng 2,8 vào năm 2014 bằng cách tặng tiền các bà mẹ mới sinh cũng như các khoản trợ cấp cho chăm sóc trẻ em, nhà ở, y tế và giáo dục.
Trong nội bộ Bộ Y tế Hàn Quốc cũng có những biện pháp khuyến khích nhân viên sinh con, bao gồm tặng tiền mặt cho những người có nhiều hơn hai con. Một số chính quyền địa phương còn vận hành dịch vụ mai mối để tăng tỷ lệ sinh.
Chính quyền thành phố Seoul cũng có những chính sách hỗ trợ nhà ở cho gần 25.000 cặp vợ chồng mới cưới mỗi năm thông qua sáng kiến phúc lợi 3.100 tỷ won (2,6 tỷ USD). Các cặp vợ chồng không sở hữu nhà, đã kết hôn được 7 năm và thu nhập tổng hàng năm dưới 100 triệu won được nhận khoản vay lên tới 200 triệu won với lãi suất thấp. Các cặp vợ chồng có nhiều con sẽ được hưởng lãi suất ưu đãi.