Truyện dài Dế Mèn phiêu lưu ký là tác phẩm nổi tiếng nhất của nhà văn Tô Hoài (1920-2014) dành cho thiếu nhi. Ban đầu truyện có tên là Con dế mèn gồm ba chương do nhà xuất bản Tân Dân (Hà Nội) phát hành năm 1941.
Sau đó, được sự ủng hộ nhiệt tình của bạn đọc, Tô Hoài viết thêm truyện Dế Mèn phiêu lưu ký với bảy chương. Năm 1955, ông mới gộp hai truyện với nhau, tạo thành Dế Mèn phiêu lưu ký như ngày nay.
Dế Mèn phiêu lưu ký được xem là những trang văn mẫu mực của văn học thiếu nhi, từng được đưa vào chương trình giáo dục phổ thông. Truyện gắn liền với bao thế hệ thiếu nhi Việt Nam, được xuất bản liên tục và dịch ra gần 20 thứ tiếng.
Dế Mèn là con út trong nhà, được giới thiệu như sau:
"Tôi sống độc lập từ thủa bé. Ấy là tục lệ lâu đời trong họ nhà dế chúng tôi. Vả lại, mẹ thường bảo chúng tôi rằng: "Phải như thế để các con biết kiếm ăn một mình cho quen đi. Con cái mà cứ nhong nhong ăn bám vào bố mẹ thì chỉ sinh ra tính ỷ lại, xấu lắm, rồi ra đời không làm nên trò trống gì đâu". Bởi thế, lứa sinh nào cũng vậy, đẻ xong là bố mẹ thu xếp cho con cái ra ở riêng.
Lứa sinh ấy, chúng tôi có cả thảy ba anh em. Ba anh em chúng tôi chỉ ở với mẹ ba hôm. Tới hôm thứ ba, mẹ đi trước, ba đứa tôi tấp tểnh, khấp khởi, nửa lo nửa vui theo sau. Mẹ dẫn chúng tôi đi và mẹ đem đặt mỗi đứa vào một cái hang đất ở bờ ruộng phía bên kia, chỗ trông ra đầm nước mà không biết mẹ đã chịu khó đào bới, be đắp tinh tươm thành hang, thành nhà cho chúng tôi từ bao giờ. Tôi là em út, bé nhất nên được mẹ tôi sau khi dắt vào hang, lại bỏ theo một ít ngọn cỏ non trước cửa, để tôi nếu có bỡ ngỡ, thì đã có ít thức ăn sẵn trong vài ngày".
Tác phẩm miêu tả cuộc phiêu lưu của một chú Dế Mèn qua thế giới loài vật và loài người. Những vấn đề cái thiện và cái ác, chiến tranh và hòa bình, lý tưởng và lẽ sống được nhà văn Tô Hoài thể hiện một cách nhẹ nhàng, tinh tế.
Theo Từ điển tác giả, tác phẩm văn học dùng cho nhà trường (Nhà xuất bản Đại học Sư phạm, 2009), Tô Hoài là cây bút tài hoa, sáng tạo và có phong cách riêng độc đáo. Thế giới loài vật trong tác phẩm của ông rất gần gũi với cuộc sống như chú mèo, chú gà, con chuột, chú dế mèn, bọ ngựa. Chúng dễ thương, sinh động và ngộ nghĩnh qua lối miêu tả tài tình của tác giả. Chủ đề và triết lý của loại truyện này thực ra đều là những vấn đề đặt ra trong xã hội loài người.
Câu 2: Trong một lần nghịch dại, Dế Mèn đã gây ra cái chết cho con vật nào?