Sudan, quốc gia năm ở đông bắc châu Phi, năm 2019 chứng kiến cuộc cách mạng kết thúc ba thập kỷ cầm quyền của cựu tổng thống Omar al-Bashir, dẫn đến việc thành lập chính phủ chuyển tiếp do thủ tướng Abdalla Hamdok đứng đầu.
Tuy nhiên, xung đột bùng lên khi quân đội Sudan (SAF) trung thành với tướng Abdel Fattah al-Burhan hợp tác với tổ chức bán quân sự Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (RSF) do tướng Mohamed Hamdan Dagalo lãnh đạo để lật đổ chính quyền của thủ tướng Hamdok.
Với sự hậu thuẫn của quân đội, tướng al-Burhan trở thành lãnh đạo trên thực tế của quốc gia, nhưng ngọn lửa bạo lực không lắng xuống, bởi RSF và các nhóm đồng minh năm 2023 tuyên bố thành lập một chính phủ song song do tướng Dagalo đứng đầu, không được quốc tế công nhận.
RSF là ai?
RSF ban đầu được thành lập dưới tên "Janjaweed", gồm liên minh các bộ lạc du mục chiến đấu cho cựu tổng thống al-Bashir trong cuộc chiến Darfur nổ ra vào năm 2003. Tuy nhiên, nhóm ngày càng trở nên đáng sợ vì những hành động hung bạo.
Janjaweed bị cáo buộc nhắm mục tiêu vào các bộ lạc định canh chống lại họ, khiến một số tổ chức nhân quyền gọi đây là hành vi diệt chủng với ước tính từ 100.000 đến 300.000 người thiệt mạng và 2,5 triệu người phải di tản.
Năm 2013, tổng thống al-Bashir đổi tên Janjaweed thành RSF, biến họ thành một lực lượng dân quân với khoảng 100.000 tay sung. Sau đó, một đạo luật năm 2017 đã trao cho RSF thêm quyền hạn và vai trò như một lực lượng an ninh độc lập ở Sudan.
Nhưng RSF đã trở mặt, tham gia cuộc cách mạng lật đổ tổng thống al-Bashir năm 2019, rồi tiếp tục lật đổ thủ tướng Hamdok. Họ sau đó rơi vào vòng xoáy tranh giành quyền lực với quân đội Sudan, dẫn tới xung đột bùng phát vào ngày 15/4/2023.
Một phụ nữ ở El Fasher tị nạn tại thị trấn Tawila, bang Bắc Darfur, hôm 28/10. Ảnh: AFP
Tranh chấp giữa hai bên chủ yếu tập trung vào việc ai sẽ lãnh đạo đất nước. SAF yêu cầu RSF phải hợp nhất hoàn toàn vào hàng ngũ và cấu trúc chỉ huy của mình, trong khi nhóm dân quân này từ chối và đáp trả bằng vũ lực.
Kể từ đó, các cuộc giao tranh bùng phát giữa quân đội Sudan và RSF. Chính quyền của ông al-Burhan cố thủ tại các căn cứ ở miền đông, miền trung và miền bắc đất nước, trong khi RSF đã củng cố quyền lực ở vùng Darfur, miền tây đất nước.
Các nhóm nhân quyền cáo buộc cả hai bên phạm tội thảm sát trong cuộc xung đột. Hồi tháng một, Bộ Ngoại giao Mỹ tuyên bố RSF và các nhóm vũ trang đồng minh đang thực hiện hành vi diệt chủng ở Darfur.
Chuyện gì xảy ra ở El Fasher?
Tâm điểm tranh giành gần đây giữa hai phe là thành phố El Fasher, thủ phủ bang Bắc Darfur, thành trì cuối cùng của quân đội chính phủ ở vùng Darfur ở phía tây Sudan.
RSF muốn đánh chiếm bằng được El Fasher để kiểm soát hoàn toàn khu vực. Trong 18 tháng qua, các tay súng RSF đã tăng cường chiến dịch tấn công El Fasher, cắt đứt hầu hết tuyến tiếp tế, hậu cần cho thành phố.
Vị trí thành phố El Fasher, thủ phủ bang Bắc Dafur ở miền tây Sudan. Đồ họa: Al Jazeera
Lực lượng phòng thủ El Fasher là một đơn vị quân đội Sudan cùng các nhóm dân quân đồng minh người Darfuri. Họ đồn trú tại một căn cứ gần sân bay thành phố, chống lại các cuộc tấn công của RSF.
Khi RSF khép dần vòng vây, quân đội Sudan bên trong thành phố phản ứng bằng cách đắp một lũy đất bao quanh thành phố, với khoảng 250.000 dân thường mắc kẹt bên trong, không thể tiếp cận thực phẩm hay các nhu yếu phẩm khác.
Tại bệnh viện cuối cùng còn hoạt động ở thành phố, các bác sĩ phải dùng thức ăn gia súc để chăm sóc những bệnh nhi suy dinh dưỡng. Điều kiện sống trong thành phố vô cùng tồi tệ, khi nạn đói lan tràn, nhưng không ai đầu hàng, do lo sợ nguy cơ bị RSF tàn sát, Michelle Gavin, chuyên gia nghiên cứu về châu Phi tại Hội đồng Quan hệ Đối ngoại, cho hay.
Đến ngày 26/10, El Fasher thất thủ, khi các tay súng RSF, sử dụng thiết giáp và xe bọc thép, tràn qua lũy đất và các chỉ huy đơn vị đồn trú của quân đội Sudan rút lui.
Một ngày sau, tướng al-Burhan xác nhận lực lượng của ông đã rút khỏi El Fasher để tránh nguy cơ dân thường bị RSF "giết hại có hệ thống", nhấn mạnh quân đội "quyết tâm trả thù cho những gì đã xảy ra".
Nhưng việc quân đội Sudan rút lui không ngăn được vụ thảm sát xảy ra. Các tay súng RSF đã nhanh chóng trút cơn cuồng nộ của mình xuống dân thường và hàng binh đang mắc kẹt trong thành phố.
Theo Liên Hợp Quốc, hơn 65.000 người đã chạy trốn khỏi El Fasher, song vẫn còn hàng chục nghìn người bị mắc kẹt khi RSF tiến vào. Hàng loạt nhóm y tế và nhân quyền Sudan, trong đó có Mạng lưới Bác sĩ Sudan, cho biết RSF đang liên tục tiến hành hoạt động thanh trừng sắc tộc, giết người hàng loạt, bắt giam người dân và tấn công bệnh viện.
Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) hôm 30/10 cho biết RSF đã bắn chết hơn 460 bệnh nhân cùng người thân của họ ngay trong bệnh viện duy nhất còn hoạt động tại El Fasher, bắt cóc 6 nhân viên y tế.
Những video lan truyền trên mạng được cơ quan xác minh Sanad của Al Jazeera kiểm chứng cho thấy sau khi chiếm El Fasher, các tay súng RSF đã hành quyết và tra tấn người dân. Trong quá khứ, những thành viên RSF cũng thường xuyên ghi hình lại việc họ phạm các tội ác tàn bạo.
ABC News ngày 31/10 dẫn hình ảnh vệ tinh được Trung tâm Nghiên cứu Nhân đạo (HRL) thuộc Trường Y tế Công cộng Yale xác minh cho thấy những cụm thi thể bị chất đống nhiều đến mức máu nhuộm đỏ vùng đất trong khuôn viên bệnh viện duy nhất của thành phố, khắp các khu dân cư, ngoại ô, những khu vực gần căn cứ quân đội.
Những người chạy trốn khỏi El Fasher kể các tay súng RSF đã đi đến từng nhà và hành quyết những nam giới không phải là người Arab rồi chất thi thể thành đống trên sa mạc. Thành viên RSF còn bị cáo buộc có hành vi bạo lực tình dục với phụ nữ.
Hàng loạt cụm thi thể rải rác tại El Fasher, Sudan, nhìn từ ảnh vệ tinh. Ảnh: HRL
Cùng lúc, những vụ thảm sát cũng được ghi nhận ở thành phố Bara thuộc bang Bắc Kordofan lân cận. RSF tuyên bố kiểm soát nơi này vào ngày 25/10. Tại đây, nhóm cũng bị cáo buộc tấn công dân thường và nhân viên nhân đạo.
Liên đoàn Chữ thập Đỏ và Trăng lưỡi liềm Đỏ Quốc tế đầu tuần trước cho biết 5 tình nguyện viên Sudan của họ đã bị giết ở Bara và ba người khác đang mất tích.
Tương lai mờ mịt với Sudan
Với việc El Fasher thất thủ, Sudan giờ đây thực tế bị chia cắt thành hai vùng rõ rệt, miền đông do SAF kiểm soát và miền tây do RSF nắm giữ, khiến xung đột có nguy cơ kéo dài và đẫm máu hơn.
Ngoại trưởng Sudan Hussein Al-Amin hôm 29/10 đổ lỗi cho cộng đồng quốc tế vì không quyết liệt hành động chống lại RSF.
Thủ lĩnh RSF Dagalo cùng ngày khẳng định họ đang tìm cách "thống nhất Sudan" dưới một "nền dân chủ thực sự", thêm rằng bất kỳ cá nhân nào bị phát hiện phạm tội ác chống lại dân thường sẽ phải chịu trách nhiệm.
Nhiều nhóm nhân quyền ở Sudan cũng đã cảnh báo việc RSF chiếm giữ El Fasher sẽ là một thảm họa đối với dân thường, đặc biệt là những người thuộc các bộ lạc định canh "không phải Arab". Họ cũng cho rằng sẽ có thêm nhiều vụ thảm sát xảy ra tại những nơi RSF chiếm giữ.
Chiếm được El Fasher, RSF giờ đây nắm quyền kiểm soát toàn bộ khu vực Darfur, vùng đất rộng lớn có vị trí chiến lược dọc theo biên giới Chad, Libya và Nam Sudan, đồng thời là một nguồn cung cấp vàng quan trọng của Sudan.
Một báo cáo năm 2024 từ Viện Nghiên cứu Chính trị Quốc tế Italy (ISPI) lưu ý rằng cuộc chiến tranh giành các mỏ vàng của Sudan cũng là một phần nguyên nhân dẫn đến xung đột.
Đến nay, nhiều vòng đàm phán hòa bình do Arab Saudi, Mỹ và Liên minh châu Phi dẫn dắt đều thất bại.
Gần đây nhất, Mỹ đã tham gia cùng với Arab Saudi, Ai Cập và Các tiểu vương quốc Arab Thống nhất (UAE) để lập kế hoạch giúp chấm dứt giao tranh ở Sudan.
Họ đề xuất một thỏa thuận ngừng bắn nhân đạo kéo dài ba tháng để đưa viện trợ vào khu vực trước khi lệnh ngừng bắn vĩnh viễn được thiết lập. Kế hoạch còn kêu gọi chuyển giao quyền kiểm soát cho chính quyền dân sự trong vòng 9 tháng.
Các tay súng RSF ăn mừng trên đường phố El Fasher trong video do lực lượng này đăng tải trên Telegram hôm 26/10. Ảnh: AFP
Tướng al-Burhan ban đầu bác bỏ thỏa thuận này, yêu cầu giải tán RSF. Nhưng sau khi gặp Tổng thống Ai Cập Abdel-Fattah el-Sisi hôm 15/10, ông tỏ ra cởi mở hơn với kế hoạch.
Hai tuần trước, đại diện của SAF và RSF được cho là đã tổ chức các cuộc đàm phán tại Washington và dự kiến tiếp tục tiến hành thảo luận vào cuối tháng 10. Tuy nhiên, không ai biết tương lai các cuộc đàm phán sẽ đi về đâu, khi RSF giờ đây đã chiếm được El Fasher và đang quyết tâm hơn bao giờ hết.
Vũ Hoàng (Theo Al Jazeera, AFP, Reuters)