Nỗi lo Trung Quốc kiểm soát nước của người dân hạ nguồn sông Mekong

Thông thường vào thời điểm này trong năm, nước sông Mekong dâng lên đều đặn trong mùa mưa, mang lại những mẻ cá lớn cho ngư dân. Tuy nhiên, nước sông ở Thái Lan hiện thấp tới mức kỷ lục và cá rất bé.

Các nhà khoa học và người dân sống dọc bờ sông lo ngại rằng ảnh hưởng của đợt hạn hán tồi tệ nhất trong nhiều năm càng trở nên trầm trọng do các con đập ở thượng nguồn. Trung Quốc hứa hẹn sẽ xả nước từ đập thủy điện để giảm nhẹ khủng hoảng. Tuy nhiên, lời hứa đó càng làm dấy lên lo ngại về mức độ chu kỳ tự nhiên của dòng sông bị con người can thiệp.

"Giờ đây Trung Quốc hoàn toàn kiểm soát nguồn nước", Premrudee Deoruong, từ Laos Dam Investment, nhóm môi trường ở Lào, nói. "Chúng tôi lo ngại rằng nước sẽ bị kiểm soát bởi những người xây đập".

Tại tỉnh Nakhon Phanom ở đông bắc Thái Lan, nơi dòng sông tạo thành biên giới với Lào, mực nước của sông Mekong giảm xuống dưới 1,5 m trong tuần này. Trong khi đó, độ sâu trung bình vào thời điểm này trong năm vốn là 8 m.

"Tình trạng xảy ra vào năm nay là chưa từng có", Sun Prompakdee, người đã đánh bắt cá từ làng Ban Nong Chan gần 60 năm qua, nói. "Giờ chúng tôi chỉ bắt được cá nhỏ, không có cá lớn khi mực nước xuống thấp đến thế này".

Nguyên nhân mực nước sông thấp một phần là do hạn hán. Lượng mưa trong 60 ngày qua thấp hơn 40% mức thông thường vào thời điểm này trong năm.

Một nguyên nhân khác là các đập thủy điện ở thượng nguồn đã chặn dòng chảy. Đập thủy điện Cảnh Hồng của Trung Quốc hồi đầu tháng thông báo lượng nước xả từ đập này sẽ giảm một nửa để phục vụ việc bảo trì lưới điện tại đoạn sông Mekong chảy trên lãnh thổ Trung Quốc với tên gọi Lan Thương.

Đập thủy điện mới Xayaburi được công ty Thái Lan xây dựng tại Lào để cung cấp điện cho Thái Lan cũng bắt đầu chạy thử vào ngày 15/7.

"Vấn đề này cho thấy những khó khăn của việc khởi động và vận hành các dự án lớn trong một hệ thống dễ bị ảnh hưởng bởi những thay đổi theo mùa vụ, vào thời điểm tác động của biến đổi khí hậu đang trở nên rõ ràng", nhà nghiên cứu Brian Eyler, tác giả một cuốn sách về sông Mekong, nói.

Đó là ác mộng của những quốc gia ở hạ nguồn gồm Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam, nơi hàng triệu người phụ thuộc vào con sông vốn mang lại sự trù phú cho khu vực.

Đối mặt với tình trạng thiếu nước tại các thành phố và cánh đồng, Thái Lan đã yêu cầu nông dân ngừng trồng thêm lúa. Bộ Ngoại giao Thái Lan cho biết họ mời Đại sứ Trung Quốc đến để "thảo luận về cách giải quyết cuộc khủng hoảng sông Mekong liên quan đến biến đổi khí hậu và hạn hán".

Hai tuần trước cuộc khủng hoảng, đại sứ quán Trung Quốc đã ra một tuyên bố hứa hẹn sẽ chú ý tới vấn đề, nhấn mạnh rằng sông Mekong "thể hiện mối quan hệ gắn kết tự nhiên của việc hỗ trợ lẫn nhau". Tại Bắc Kinh, phát ngôn viên Bộ Ngoại giao Trung Quốc Hoa Xuân Oánh nói rằng Trung Quốc đã giữ liên lạc chặt chẽ với các nước trong tiểu vùng sông Mekong về việc hợp tác trên sông Mekong.

Thái Lan cũng đề nghị Lào xả đập Xayaburi. Bộ Ngoại giao Thái Lan cho biết cả Trung Quốc và Lào đều đồng ý xả nước để giải quyết tình trạng thiếu nước. Sau đó, mực nước tại Nakhon Phanom đã bắt đầu tăng lên.

Tuy nhiên, các nhà hoạt động vì môi trường nói rằng tình trạng thiếu nước bất thường là dấu hiệu làm dấy lên lo ngại về tương lai của sông Mekong và hệ động thực vật của nó, trong đó có loài cá tra dầu trên bờ vực tuyệt chủng.

11 con đập của Trung Quốc trên dòng Mekong có thể tạo ra hơn 21.300 MW điện. Trung Quốc còn có kế hoạch xây thêm 8 đập ở lưu vực sông, tại dòng chính và các nhánh. Trung tâm Stimson tại Washington ước tính những đập này có thể tăng sản lượng điện thêm 6.000 MW.

Các đập thủy điện tại Lào nhỏ hơn nhiều Trung Quốc, 64 con đập của nước này tạo ra chưa tới 5.700 MW, nhưng 63 con đập khác đang được xây dựng. Họ đang đề xuất xây thêm hơn 300 đập và việc đó có thể khiến sản lượng điện của Lào từ lưu vực sông Mekong vượt Trung Quốc.

"Họ chỉ sử dụng con sông cho một mục đích là thủy điện, những bên khác đang chịu thiệt thòi", Pianporn Deetes, từ tổ chức phi chính phủ International Rivers, nói.

Trung Quốc nói rằng các đập có thể giúp điều chỉnh mực nước trên sông Mekong bằng cách cung cấp thêm nước vào mùa khô và trữ nước vào mùa mưa. Deetes nhận thấy tuyên bố này đáng lo ngại.

Theo chu kỳ tự nhiên, những cơn lũ mùa mưa sẽ mang đến phù sa và đưa cá di cư còn mùa khô là thời điểm các loài chim sinh sản. Việc cố gắng thay đổi dòng chảy của sông thông qua việc xả nước từ các con đập có thể dẫn tới những thay đổi khó lường.

Các ngư dân ở tỉnh Nakhon Phanom đã bắt đầu sử dụng những loại lưới có mắt lưới nhỏ hơn vì giờ không còn cá to. Họ đi đánh bắt ít hơn và thu nhập giảm.

"Tôi mong chu kỳ mùa sẽ trở lại như trước để cá đẻ trứng", ngư dân Chai Haikamsri, 47 tuổi, nói. "Tôi mong các con đập sẽ không cản trở điều này nữa".

Phương Vũ (Theo Reuters)

• Nước sông Mekong ở Thái Lan xuống thấp nhất trong 10 năm