Gia súc lang thang bên những ngôi nhà bị cát bao quanh ở Chinguetti, Mauritania, ngày 13/1. Ảnh: AP
Chinguetti được lập vào thế kỷ VIII, nằm bên bờ tây của sa mạc Sahara. Đây là một trong bốn di sản thế giới được UNESCO công nhận ở Mauritania, một quốc gia Tây Phi, nơi chỉ 0,5% diện tích đất có thể canh tác.
Sách nằm trên kệ của một trong những thư viện ở Chinguetti, ngày 3/2. Ảnh: AP
Trong nhiều thế kỷ, các nhà thơ, học giả tề tựu ở nơi này, biến Chinguetti thành điểm bàn luận khoa học và tôn giáo chứ không chỉ là một trạm giao dịch xuyên Sahara. Người Mauritania tin rằng Chinguetti là một trong những thành phố linh thiêng nhất của đạo Hồi. Những ngôi nhà, nhà thờ Hồi giáo và thư viện làm từ đá và bùn, lưu giữ nhiều văn bản và bản thảo kinh Quran cổ nhất của Tây Phi, với nhiều chủ đề từ luật pháp đến toán học.
Nhưng giờ đây, nơi này đang bên bờ vực lãng quên. Cát xâm lấn đe dọa nuốt chửng nhà cửa và lịch sử nghìn năm, trong bối cảnh khí hậu thế giới ngày càng nóng và khô hơn. Bão cát thường xuyên đụn nên những cồn cát dày hàng inch và feet trên đường phố và nhà dân ở Chinguetti, khiến nhiều ngôi nhà chìm hoàn toàn trong cát. Người bản địa tin rằng sa mạc chính là số phận của họ.
Một ngôi nhà bỏ hoang chìm dần trong cát gần Chinguetti, 13/1. Ảnh: AP
"Đó là một thành phố bao quanh bởi đại dương cát đang tiến lên từng phút. Một số nơi có thể đi bộ qua thực tế lại là những mái nhà khi tôi còn nhỏ", El Wely, Chủ tịch Hiệp hội Quản lý ốc đảo địa phương, nói.
Các sa mạc, bao gồm cả sa mạc Sahara, đang mở rộng với tốc độ chưa từng có. "Biển cát" được tái kích hoạt, biến những nơi từng là thảm thực vật thành sa mạc. "Những kịch bản tồi tệ nhất chúng ta nghĩ cách đây 5-10 năm nay đang hiện rõ trước mắt", Andreas Baas, nhà khoa học trái đất đến từ Đại học King's College London, nói.
Cây chết bị nhấn chìm trong cát ở Chinguetti, ngày 4/2. Ảnh: AP
Hơn 3/4 diện tích đất trên Trái Đất trở nên khô hơn trong những thập kỷ gần đây, theo báo cáo của Liên Hợp Quốc về sa mạc hóa năm 2024. Sự khô cằn đe dọa khả năng sinh tồn của thực vật, con người và động vật. Tình trạng này làm mất độ ẩm cần thiết để duy trì sự sống của đất, hủy hoại mùa màng, có thể gây ra bão cát và cháy rừng.
Một người đàn ông bước trên cát trước rặng chà là đằng xa, ngày 3/2. Ảnh: AP
"Biến đổi khí hậu do con người gây ra là thủ phạm. Đây là nguyên nhân khiến hành tinh nóng hơn, và cũng khiến đất đai ngày càng khô cằn hơn", báo cáo của Liên Hợp Quốc cho biết. Tình trạng thiếu nước liên quan đến khô hạn gây bệnh tật và tử vong, đồng thời thúc đẩy làn sóng di cư cưỡng bức khắp thế giới.
Ở Chinguetti, biến đổi khí hậu đang gây ra nhiều hậu quả mà các quan chức đã cảnh báo. Cây héo úa, giếng nước cạn kiệt và sinh kế dần biến mất.
Med Mahmoud làm việc trong nông trại trồng chà là của ông ở Chinguetti, ngày 4/2. Ảnh: AP
Salima Ould Salem, một nông dân trồng chà là 50 tuổi, ngày càng thấy khó khăn trong việc chăm sóc cây. Giờ ông phải dẫn nước từ bể chứa vào và cắt tỉa kỹ lưỡng hơn. Khu phố của Salem từng rất đông người, nhưng họ dần chuyển đi nơi khác. Cát hiện chặn lối vào nhà ông. Cát đã chôn vùi những ngôi nhà mà hàng xóm ông từng sống. Gần đó, một nhà khách do chủ đầu tư người Bỉ xây dựng nhiều thập kỷ trước nay đã chìm phân nửa giữa cồn cát gợn sóng.
Mặc dù nhiều người đã rời đi, Salem vẫn chọn ở lại. Ông tin mỗi một thành viên trong cộng đồng rời đi, ngôi nhà của họ không còn giữ vai trò "thành trì" nữa. Điều này có thể khiến phần còn lại của cộng đồng sẽ bị sa mạc nuốt chửng.
"Chúng tôi thích ở lại đây. Nếu tôi rời đi, nơi của tôi sẽ biến mất", ông nói.
Một bạn trẻ đạp xe ở Chinguetti, ngày 4/2/2025. Ảnh: AP
Cây keo, cao su và cọ từng che chắn khu phố khỏi những cồn cát đang xâm lấn. Nhưng chúng đã chết vì thiếu nước, hoặc bị người dân chặt lấy củi hoặc lá cho đàn gia súc ăn. Do những cây keo ngắn hơn bị ngập trong cát, một số người chăn thả gia súc phải chặt cây chà là để làm thức ăn cho đàn gia súc của họ, làm gián đoạn thêm hệ sinh thái và nền kinh tế trồng chà là, theo Mohamed Lemine Bahane, một giáo viên đã nghỉ hưu ở Chinguetti.
Bão cát không mới nhưng ngày càng hung dữ, mỗi cơn để lại hàng inch hoặc feet ở các khu phố ven thành phố. Người dân sử dụng lừa và xe đẩy để dọn cát vì đường của thành phố cổ quá hẹp, không đủ chỗ cho ôtô hoặc máy ủi. Khi cát chất thành đống đủ cao, một số người sẽ xây tường mới trên các công trình hiện có.
Bahane tin rằng trồng nhiều cây ở khu dân cư và dọc chu vi thị trấn là giải pháp. Những "vành đai xanh" như vậy đã được đề xuất trên quy mô toàn châu lục như "Vạn lý Trường thành xanh" của châu Phi, và cả ở quy mô địa phương như Chinguetti. Bộ Môi trường và Bộ Nông nghiệp Mauritania và tổ chức phi chính phủ do châu Âu tài trợ đã hỗ trợ các dự án trồng cây để cách ly thư viện, những nơi lưu giữ bản thảo của thành phố khỏi sa mạc đang đến gần.
Mặc dù một số cây đã được trồng lại, rất ít dấu hiệu cho thấy dự án có thể góp phần ngăn chặn sa mạc, khi cần nhiều năm để rễ cọc phát triển đủ sâu vào lòng đất, tiếp cận nguồn nước ngầm.
"Chúng tôi đã tưởng rằng sa mạc hóa là số mệnh của mình. Nhưng may mắn thay, vẫn còn những người tin rằng hiện tượng này có thể chống lại được", El Wely nói.
Bảo Bảo (theo AP)