Cuốn Thơ Haiku Nhật Bản của dịch giả Thái Bá Tân được phát hành tháng 11/2013 (Nhà sách Đông Tây liên kết với NXB Lao Động ấn hành, Hoàng Thanh Dung - Hồng Nga biên tập). Sách nằm trong biên mục xuất bản phẩm của Thư viện Quốc gia Việt Nam. Với số lượng hàng nghìn bài Haiku của nhiều tác giả nổi tiếng như: Matsuo Basho, Yosa Buson, Kobayashi, Issa... có thể nói, đây là tuyển tập thơ Nhật Bản có khối lượng đồ sộ, dày dặn nhất từ trước đến nay.
Trong lời nói đầu chia sẻ về cuốn sách, dịch giả Thái Bá Tân cho biết, bản thân ông phải trải qua một thời gian khá dài mới làm quen được với thơ Haiku - một thể thơ ngắn độc đáo, tinh tế. Hơn 30 năm ông đã tò mò tìm hiểu về thơ cổ Nhật Bản và dịch dần các tác phẩm. "Giờ thì tôi yêu, và kết quả của tình yêu đó là tập thơ Haiku Nhật Bản lần này", Thái Bá Tân chia sẻ.
Bìa sách "Thơ Haiku Nhật Bản".
Tuy vậy, sau khi đọc những bài thơ dịch trong sách, độc giả có thể phát hiện nhiều lỗi sai trong dịch thuật. Sau đây là một vài ví dụ điển hình trong sách:
Ở phần nhắc đến nữ tác giả Chiyo-Ni, một nữ thi sĩ Nhật Bản nổi tiếng về thơ Haiku, thời kỳ Edo, sách của Thái Bá Tân in sai tên bà thành Chivo-Ni. Chưa hết, dịch giả còn chuyển sai hoàn toàn một bài thơ nổi tiếng của bà:
Từ rạng sáng,
Tôi cầm chiếc xô như cầm con tin,
Xin nước
Nguyên tác bài thơ tiếng Nhật là:
Asagao
Asagao m
Tsurube torare-te
Morai mizu
Bản dịch tiếng Anh
The Morning - Glory
A morning - glory having taken
The well-bucket, I begged for water
(Trích An Anthology of Haiku - Ancient and Modern by A.Miyamori)
Trong bản nguyên gốc tiếng Nhật lẫn tiếng Anh đều cho thấy: từ "Asagao" hay "morning glory" là một tên một loài hoa. Nhưng Thái Bá Tân chuyển thành "từ rạng sáng". Đây là một cách dịch chữ sang chữ làm sai lệch hoàn toàn nghĩa tác phẩm, theo kiểu tách rời danh từ morning glory thành "morning" là "buổi sáng", còn "glory" là "rạng ". Thực ra, một vài trong số các nghĩa của từ glory là vẻ huy hoàng, rực rỡ, lộng lẫy... chứ không hẳn là "rạng" - một từ đi kèm trạng từ về thời gian như trong tiếng Việt.
Trước đây, nhà nghiên cứu Nhật Chiêu từng chuyển ngữ bài thơ này:
Hoa triêu nhan
Hoa triêu nhan
dây gầu vương hoa bên giếng
đành xin nước nhà bên
Cách dịch của Nhật Chiêu chuyển được ý tứ trong bài thơ thể hiện tâm trạng của Chiyo khi rung động trước cái đẹp. Một buổi sáng, nhà thơ Chiyo định thả gầu xuống giếng lấy nước thì thấy đóa hoa triêu nhan vương bên dây gầu. Nuối tiếc, trân trọng vẻ đẹp mong manh, thuần khiết của đóa hoa ban mai, bà đành sang xin nước nhà bên. Với một ý tứ như thế thì việc dùng từ "chiếc xô", "con tin" của Thái Bá Tân không chỉ thô vụng mà còn cho thấy ông không hiểu ý nghĩa của bài thơ này.
Trong một bài thơ khác của Basho, một thi sĩ và cũng là một thiền sư lỗi lạc thời kỳ Edo, Thái Bá Tân dịch:
Im lặng mênh mông
Càng im lặng bởi tiếng dế
Tắt dần phía đền Núi Đá
Nguyên tác tiếng Nhật
Semi no Koe
Shizukasa ya
Iwa ni shimi-iru
Semi no koe
Bản tiếng Anh
Cicadas' Voice
What stillness! The cicadas' voice
Penetrate the rocks
Trong bài này, tác giả dịch sai con ve thành ra con dế. Vin vào thi cảnh của tác phẩm này, từ "penetrate" trong tiếng Anh có nghĩa là "đâm thủng, xuyên qua", nhưng lại được dịch thành "tắt dần". Basho muốn khắc họa sức mạnh đến kinh người của tiếng đàn ve kêu trong khu núi tĩnh mịch. Tiếng ve mạnh như thể thấu xuyên vào đá chứ không phải tắt dần đi.
Nhật Chiêu từng dịch bài thơ này:
Tịch liêu
Thấu xuyên núi đá
Tiếng ve kêu
Trong một bài thơ khác của Basho, Thái Bá Tân dịch:
Cỏ ba lá và trăng
Ngủ chung nhà
Cùng gái điếm
Nguyên tác tiếng Nhật:
Hagi to Tsuki
Hitotsu-ya ni
Yujo ino netari
Hagi to tsuki
Bản tiếng Anh
Lespedeza Flowers and the Moon
Courtezans and I lodged in the same inn -
Lespedeza flowers and the bright moon
Bài thơ này từng được nhà nghiên cứu Nhật Chiêu chuyển ngữ:
Quán bên đường
Các du nữ ngủ
Trăng và đinh hương
Việc dùng chữ "gái điếm" phá hỏng nét thanh thoát trong bài thơ đầy tính nhân văn của Basho.
Bên cạnh các lỗi dịch sai, rất nhiều bài thơ trong cuốn sách là thứ tiếng Việt trúc trắc, tối nghĩa, gây khó hiểu cho người đọc, như:
Con quạ
Ngồi trên cành cây khô
Chiều thu
Nhật Chiêu từng dịch:
Trên cành khô
quạ đậu
Chiều thu
Hầu như không ai nói một con chim lại "ngồi" trên cây như cách dịch của Thái Bá Tân.
Trang 14 cuốn "Thơ Haiku Nhật Bản".
Trong cuốn Thơ Haiku Nhật Bản, với những bài nếu không dịch sai thì lại đánh mất đi vẻ tinh tế, thanh thoát, du dương của Haiku, như:
Con ếch nhảy xuống ao tù
Tiếng nước té
Trong khi đó, Nhật Chiêu từng nổi tiếng với bản chuyển ngữ tác phẩm của Basho:
Ao cũ
Con ếch nhảy vào
Vang tiếng nước xao
Xem qua tập thơ dày 600 trang, nhà nghiên cứu Nhật Chiêu chia sẻ: "Thơ Haiku không ngớ ngẩn mà thâm sâu, tinh tế về ý tứ, câu chữ. Để dịch thơ Haiku nói riêng và thơ văn nước ngoài nói chung, người dịch không chỉ cần am hiểu ngôn ngữ mà còn phải hiểu về văn hóa, lịch sử của đất nước và cả bối cảnh của bài thơ, tác phẩm, tiểu sử tác giả. Ngoài ra, dịch giả cần nắm vững ngôn ngữ mẹ đẻ của mình".
Nhật Chiêu cho biết, khi dịch thơ, không phải bài nào ông cũng có thể dịch sang tiếng Việt được. "Với những bài quá khó, nếu nghiền ngẫm mà vẫn chưa hiểu, chưa cảm được, tôi thường bỏ qua hoặc không dịch. Tôi chỉ dịch khi tôi hiểu", ông nói.
Trao đổi với VnExpress, dịch giả Thái Bá Tân cho biết, các bài trong cuốn “Thơ Haiku Nhật Bản” được ông dịch từ sách tiếng Nga và một số cuốn tiếng Anh. Ông đã biết tới bài báo chê mình dịch sai. Thái Bá Tân bày tỏ quan điểm một cách ngắn gọn: "Tôi dịch từ nhiều cuốn sách khác nhau, vậy người ta đối chiếu với bản nào để nói tôi sai? Người chê tìm ra một vài từ, bới móc như thế để đánh giá, kết luận thì có được coi là hành động tử tế?".
Thoại Hà - Đỗ Hiền