Nhưng sau gần hai thập kỷ, người dân thuộc Hà Tây trước đây đã quen với danh xưng Hà Nội. Quan trọng hơn cả là văn hóa xứ Đoài gắn liền với địa danh Sơn Tây - Hà Tây trước đây không mất đi mà vẫn tồn tại trong từng làng xã.
Tôi là người Hà Nam, sinh ra trong giai đoạn tỉnh được đổi tên thành Hà Nam Ninh. Khi tỉnh mới được lập vào năm 1976, nhiều người cũng thấy xa lạ, nhưng sau 16 năm tồn tại, cái tên này đã trở thành ký ức của thế hệ bố mẹ tôi, thỉnh thoảng được các cụ nhắc lại như một phần hoài niệm. Còn nếp nhà tôi, nếp làng và những sinh hoạt văn hóa của cộng đồng chúng tôi, hàng thập kỷ nay vẫn vậy, dù dưới "danh tính" nào.
Việt Nam đã trải qua nhiều lần sáp nhập và chia tách tỉnh thành. Sau khi đất nước thống nhất năm 1975, cả nước có 72 đơn vị hành chính cấp tỉnh. Đến năm 1976, số lượng này giảm xuống còn 38. Sau đó, nhiều địa phương lần lượt chia tách và đạt con số 64 tỉnh, thành trước khi Hà Nội và Hà Tây sáp nhập vào năm 2008.
Năm nay, đất nước tiếp tục trải qua những xáo trộn nhất định với chủ trương sáp nhập đơn vị hành chính cấp tỉnh, không tổ chức cấp huyện; sắp xếp lại cấp xã. Việc tinh gọn bộ máy không đơn thuần là điều chỉnh địa giới hành chính mà còn điều chỉnh không gian kinh tế; điều chỉnh về phân công, phân cấp, về phân bổ và kết hợp các nguồn lực... Theo dự thảo tờ trình Luật Tổ chức chính quyền địa phương (sửa đổi), số đơn vị hành chính cấp tỉnh sẽ giảm từ 63 xuống còn hơn một nửa.
Phương án sáp nhập cụ thể cũng như việc thay đổi tên gọi đơn vị hành chính mới chưa được công bố, nhưng sự bàn tán đi kèm với cảm giác thấp thỏm đã bắt đầu xuất hiện. Đó là phản ứng tâm lý dễ hiểu... Đặt tên cho các đơn vị hành chính sau sáp nhập là câu chuyện liên quan đến tâm lý, văn hóa, lịch sử, địa lý của cộng đồng và giá trị thương hiệu của địa danh.
Một số chuyên gia đã đề xuất phương án đặt tên tỉnh, xã mới sau sáp nhập. Phương án thực dụng là giữ nguyên tên của một trong các tỉnh thành cũ. Cách này giúp giảm bớt thủ tục hành chính như đổi con dấu, biển hiệu, giấy tờ, và phát huy tối đa lợi thế về giá trị thương hiệu của tên tỉnh được chọn, từ đó giúp thúc đẩy phát triển du lịch, thu hút đầu tư, xuất khẩu hàng hóa...
Phương án khác là sử dụng tên mới hoàn toàn, hoặc phục hồi tên từng tồn tại trong lịch sử. Chẳng hạn, nếu ba tỉnh Hà Nam, Nam Định và Ninh Bình được tái lập như giai đoạn 1976-1991, một số người đề xuất dùng lại tên "Hà Nam Ninh" - vừa gợi nhớ lịch sử, vừa tạo cảm giác tỉnh nào cũng "có phần".
Tuy vậy, tôi khá băn khoăn về cách đặt tên bằng việc ghép một phần tên các tỉnh cũ lại. Nhiều tên ghép từng tồn tại trong lịch sử thực chất không mang ý nghĩa cụ thể. Trong khi đó, tên của từng tỉnh trước đây đều có ý nghĩa riêng. Ví dụ Hà Nam mang ý nghĩa là vùng sông nước phía nam Hồng Hà (sông Hồng), phía nam Hà Nội; Nam Định là vùng đất được bình định phía nam; Ninh Bình mang ý nghĩa là vùng đất vững chãi, bình yên. Những cái tên này thể hiện sự phong phú của tiếng Việt trong việc phản ánh lịch sử hình thành, đặc trưng địa lý - văn hóa của mỗi vùng đất.
Vì vậy, điều cần tránh của việc đặt tên mới là sự "lắp ghép" vô hồn, không ý nghĩa và thiếu bản sắc.
Mỗi phương án đặt tên đều có ưu điểm riêng. Tùy đặc điểm từng địa phương, từng sự kết hợp cụ thể mà việc đặt tên mới có thể áp dụng linh hoạt phương án này hoặc phương án khác, miễn là kế thừa yếu tố lịch sử, văn hóa, hoặc có ý nghĩa thực tiễn để giúp thúc đẩy kinh tế - xã hội của khu vực mới phát triển. Một số địa danh đã có thương hiệu quốc tế về công nghiệp, du lịch hay nông sản nên được tiếp tục sử dụng.
Không ít thành phố trên thế giới thậm chí từng đánh đổi cái tên quen thuộc để đặt tên mới, phục vụ các mục đích rất thực dụng như: thu hút du lịch, quảng bá ngành công nghiệp địa phương, hoặc đơn giản là nhằm đảm bảo tính quốc tế hóa, tạo cái tên mới dễ nhớ, dễ gọi.
Vùng đất Valencia (California, Mỹ) vốn có tên gọi là Newhall Ranch, đã được đổi tên theo một giống cam nổi tiếng của vùng này - cam Valencia - nhằm thúc đẩy và quảng bá đặc sản nông nghiệp của vùng Nam California. Một thành phố khác của Mỹ - Six Mile Prairie ở Illinois - cũng được đổi thành Granite City để nhấn mạnh vai trò của ngành công nghiệp đá granite địa phương này.
Tại Trung Quốc, năm 1987, quyết định đổi tên địa khu Huy Châu (hoặc Huệ Châu), tỉnh An Huy, Trung Quốc thành thành phố Hoàng Sơn, gây nên một làn sóng tranh luận từ phía dân chúng. Người địa phương cũng như các chuyên gia văn hóa lo ngại tên gọi mới sẽ làm mất mát di sản hàng nghìn năm của Huy Châu. Nhưng giới chức muốn đổi nhằm tận dụng danh tiếng của ngọn núi Hoàng Sơn, thúc đẩy ngành du lịch địa phương, biến nơi đây thành điểm đến toàn cầu.
Ngày nay, khu danh lam thắng cảnh Hoàng Sơn đã trở nên nổi tiếng, thành tấm danh thiếp không chỉ của tỉnh An Huy, mà của cả Trung Quốc. Còn Huy Châu vẫn bảo tồn được những giá trị văn hóa lâu đời nhờ việc duy trì và phát triển khu Thành cổ Huy Châu.
Cuối cùng, phương án đặt tên nào cũng không thể làm hài lòng tất cả, dung hòa được mọi cảm xúc cá nhân. Nhưng dù danh tính mới là gì, người dân rồi cũng sẽ dần quen thuộc. Điều quan trọng hơn là những chính sách và chiến lược phát triển đi kèm. Nếu một địa phương sau sáp nhập có sự cải thiện rõ rệt về hạ tầng, kinh tế, chất lượng cuộc sống nhờ mở rộng không gian phát triển, phát huy được lợi thế của từng địa phương cũ, thì tên mới dù có lạ lẫm ban đầu cũng sẽ dần thân quen và trở thành niềm tự hào.
Cuộc cách mạng này không đơn thuần là để thay đổi tên gọi, hay đáp ứng lợi ích ngắn hạn của từng địa phương, mà là bước đặt nền móng, hướng tới sự phát triển bền vững, lấy lợi ích quốc gia làm trọng.
Nguyễn Minh Hoàng