Chỉ khi lên được chuyến bay khởi hành từ Calabria, vùng đất mũi phía Nam Italy, tới địa điểm bí mật ở phía Bắc, Lucia, 36 tuổi, mới bắt đầu có cảm giác được tự do khỏi tầm với của gia đình nhà chồng.
Khi ấy là năm 2016, cả chồng, mẹ chồng, và anh chồng của Lucia đều bị kết án về tội danh liên quan mafia, riêng bố chồng bị kết án tội Giết người. Lucia đang được tại ngoại trong lúc chờ kết quả phúc thẩm bản án về tội dính líu tới mafia.
"Tôi biết rằng đổi chỗ ở hoặc nhóm bạn không thôi là chưa đủ. Chúng tôi phải thoát khỏi mọi thứ thuộc về thế giới và lối suy nghĩ ấy", Lucia nói.
Cuộc trốn chạy khỏi Calabria của ba mẹ con Lucia chỉ là một trong hàng chục lần tòa án đã can thiệp để tách trẻ em khỏi các gia đình mafia tại Italy, từ đó ngăn các em theo chân bố mẹ vào con đường tội phạm có tổ chức.
Chương trình can thiệp trên mang tên "Tự do Lựa chọn", do Roberto Di Bella, 57 tuổi, chánh án tòa dành cho người vị thành niên tại thành phố Reggio Calabria (thành phố lớn và đông dân nhất của Calabria), sáng lập từ năm 2012. Mục tiêu của chương trình là phá vỡ vòng lặp từ đời này sang đời khác của tội phạm mafia ‘Ndrangheta.
Thẩm phán Roberto Di Bella cho rằng việc cắt đứt quan hệ sẽ cho trẻ xuất thân từ gia đình mafia cơ hội sống cuộc sống đời thường. Ảnh: The New York Times.
Từ căn cứ ở phía nam, ‘Ndrangheta đã thâm nhập vào các cộng đồng ở phía bắc Italy và thậm chí ở nước ngoài, qua đó trở thành một trong những tổ chức tội phạm quyền lực nhất thế giới với sự hiện diện trải dài từ Italy tới Nam Mỹ và Australia. Dù có gốc rễ từ giữa thế kỷ 19, tổ chức này chỉ bị pháp luật Italy coi là mafia từ năm 2010.
Cách chiêu mộ của ‘Ndrangheta khiến chúng trở thành một trong những mạng lưới mafia khó bóc gỡ nhất tại Italy. Thay vì tuyển thành viên mới dựa trên "tài năng" như các tổ chức mafia khác, ‘Ndrangheta được xây dựng dựa trên quan hệ huyết thống hoặc liên minh hôn nhân.
"Trẻ em thuộc ‘Ndrangheta phải hít thở văn hóa mafia từ khi còn sơ sinh. Đó là thứ văn hóa cưỡng ép và bạo lực, bao gồm bạo lực đối với người thân nếu đối phương làm trái quy tắc danh dự", Di Bella nói.
Theo Di Bella, trẻ em thuộc ‘Ndrangheta từ nhỏ đã được dạy không thể hiện cảm xúc để tránh làm lộ sơ hở về bản thân và gia đình. Chúng thường chứng kiến cảnh ông, bố, và anh trai bị giết hại và theo luật mafia phải có nghĩa vụ báo thù. "Bạo lực vì thế sẽ nối tiếp bạo lực trong vòng quái ác", vị thẩm phán nhận định.
Vòng lặp trên là thứ thẩm phán Di Bella muốn chống lại khi lập ra chương trình Tự do Lựa chọn. Theo đó trẻ vị thành niên trong những gia đình thuộc ‘Ndrangheta nếu có dấu hiệu sa ngã nghiêm trọng (như có hành vi tra tấn động vật hoặc đe dọa cảnh sát) có thể bị tòa án yêu cầu tham gia chương trình tư vấn tâm lý, giáo dục công dân, và tiếp nhận hỗ trợ dịch vụ xã hội.
Khi cần thiết, đứa trẻ sẽ tạm thời phải sống trong trung tâm bảo trợ trẻ em gần nhà để ngăn chặn những rủi ro cận kề như phải tham gia vào việc buôn lậu hoặc tàng trữ vũ khí trái phép, ma túy. Nếu chưa được, tòa án có thể cưỡng chế di chuyển khỏi vùng Calabria và phân các em vào những gia đình chăm sóc thay thế. Cảnh sát và nhân viên hoạt động xã hội sẽ đột xuất tới nhà đưa trẻ đi.
Ở nơi ở mới, trẻ sẽ liên tục làm việc với chuyên gia tâm lý học và chuyên viên hoạt động xã hội. Khi đủ 18 tuổi, các em có thể lựa chọn có trở về quê hương Calabria hay không. Hầu hết trẻ em đều giữ liên lạc với thẩm phán và chuyên viên ngay cả khi chương trình đã kết thúc.
Khi mới được triển khai vào năm 2012, chương trình Tự do Lựa chọn gặp phải nhiều phản ứng như khó tin và giận dữ. Một nhân vật chống mafia nổi tiếng thậm chí cũng cho rằng việc tách trẻ em khỏi gia đình là "nực cười". Thẩm phán Di Bella, cha đẻ của chương trình, ban đầu bị gọi là "kẻ bắt cóc trẻ em" và còn nhận được nhiều lời đe dọa từ những ông bố giận dữ từ sau song sắt.
Dù gây tranh cãi, chương trình Tự lo Lựa chọn được cho là hiệu quả. Năm 2017, sáng kiến của thẩm phán Di Bella được Bộ Tư pháp Italy nâng lên thành quy định pháp luật để có thể chống lại mafia trên quy mô toàn quốc, thay vì chỉ tại vùng Calabria như trước.
Từ khi được triển khai, chương trình này đã có sự tham gia của hơn 80 trẻ vị thành niên, trong đó chỉ bốn em tái gia nhập gia đình ‘Ndrangheta, tới nay đều đang ngồi tù. Khoảng 20 "góa phụ trắng" (những cô gái bị gả cho người chồng chưa từng gặp mặt, những kẻ sau đó sẽ chịu tù đày hoặc đang trốn nã) đã được tái định cư cùng con. Trong khoảng 5 trường hợp, gia đình ‘Ndrangheta từng cố gắng truy lùng con và mẹ, nhưng không thành công.
Một số phạm nhân không chỉ chấp nhận mà còn khen ngợi chương trình Tự do Lựa chọn. Thẩm phán Di Bella từng nhận thư từ một ông bố đang ngồi tù, trong thư là lời cảm ơn vì đã "giúp con tôi có cơ hội được sống trong môi trường trong sạch và hợp pháp". Một số bà mẹ còn hỏi liệu vị thẩm phán có thể cho con họ tham gia chương trình hay không.
Salvatore Coluccio, kẻ nghi là thủ lĩnh gia đình mafia ‘Ndrangheta, bị cảnh sát dẫn giải sau khi bị bắt giữ vào tháng 5/2009. Ảnh: AFP.
Anna Sergi, chuyên gia tội phạm học thuộc Đại học Essex (Anh), cho rằng còn quá sớm để đánh giá độ thành công của chương trình Tự do Lựa chọn nhưng cũng đồng ý rằng trên lý thuyết, chương trình này có thể được ứng dụng cho các nhóm tội phạm khác với cách chiêu mộ theo kiểu cha truyền con nối.
Một số tổ chức phòng chống tội phạm như Transcrime, trung tâm nghiên cứu ở Italy, từng kết luận dự án của Di Bella sẽ thực sự giảm được số thành viên tham gia vào băng đảng mafia nếu được ứng dụng ở nơi khác, ví dụ thành phố Palermo (Sicily), quê hương của tổ chức mafia Cosa Nostra.
Tuy nhiên, Federico Varese, chuyên gia về tội phạm có tổ chức tại Đại học Oxford, nhấn mạnh sự tồn tại của tội phạm có tổ chức có nguyên nhân mang tính hệ thống, ví dụ do tâm lý ngờ vực chính quyền hoặc do khả năng thăng tiến xã hội bị ngăn chặn. Vì thế, Varese cho rằng sẽ là "hơi lạc quan" khi nghĩ rằng 'Ndrangheta có thể bị đánh bại thông qua việc tách trẻ em khỏi gia đình.
"Đây là phương pháp cực đoan và cần được cân nhắc khi sử dụng", Varese nói và bổ sung rằng ngay cả sếp mafia "cũng có quyền làm bố".
Quyết định tách trẻ khỏi người thân luôn luôn khó khăn, nhưng thẩm phán Di Bella tin rằng việc cắt đứt mối liên hệ gia đình không chỉ là một trong những cách hiệu quả nhất để đánh bại ‘Ndrangheta mà còn trao lại cho những đứa trẻ trong gia đình tội phạm cơ hội sống cuộc sống đời thường.
Quốc Đạt (Theo AFP, The New York Times)