Chiều 24/8, Bảo tàng Lịch sử quốc gia phối hợp với hai địa phương Đà Nẵng và Thừa Thiên - Huế công bố kết quả khảo cổ tại di tích cấp quốc gia Hải Vân Quan (nằm trên đỉnh đèo Hải Vân, giáp ranh giữa Đà Nẵng và tỉnh Thừa Thiên - Huế).
Nhóm khảo cổ đã đào sâu 1,4m với tổng diện tích khoảng 900 m2 ở nhiều khu vực cần khai quật ở cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan và mọi dấu tích đã phát lộ. Qua đó xác định cổng rộng 7,9m, cao 6,52m, dày 4,79m; vòm cổng rộng 3,47m, cao 4,55m.
Nhà chức trách xác định lính Pháp, Mỹ khi chiếm đóng đã xây nhiều hàng gạch chắn ngang cổng, đồng thời cho xe san ủi đất lấp khoảng sân phía trước cũng như vùi một phần cổng Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan.
Chân móng của cổng được bó đá Thanh hình khối hộp chữ nhật giống với cổng Hải Vân Quan. Nền cổng lát đá sa thạch, mép ngoài bó vỉa bằng hàng gạch vồ dựng nghiêng, tiếp đến là lớp đá dăm nhỏ đầm chắc với vôi hàu.
Phía trên cổng Hải Vân Quan và Thiên Hạ Đệ Nhất Quan đã bị quân lính thời Pháp - Mỹ xây chồng lên một công trình phòng thủ để có thêm độ cao quan sát về hai hướng Đà Nẵng và Huế. Công trình xây mới dù cùng bằng gạch nhưng dễ dàng nhận biết với điểm tiếp giáp ngay trên tấm biển đá được khắc chữ.
Các nhà nghiên cứu đề xuất phá dỡ phần gạch xây để trả về nguyên trạng thành thời nhà Nguyễn.
Sau khi đào lớp đất đá, các nhà khảo cổ phát hiện một cửa vào và một cửa thoát hiểm. Nối tiếp với cửa thoát hiểm là một đường hầm bí mật được đào xuyên qua khu vực Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan về phía rừng. Hầm bí mật được làm bằng bê tông, cốt thép, dài chừng 12m, rộng 8,5m.
Bên hông hầm được xếp một lớp đá để che lại. Hầm được xây dựng trong giai đoạn từ 1946 đến 1975, khi quân Pháp - Mỹ đồn trú tại đây.
Cổng vào hầm khá nhỏ, chỉ vừa từng người một. Ông Nguyễn Ngọc Chất (Phó phòng nghiên cứu, sưu tầm - Bảo tàng Lịch sử quốc gia), cho biết hạng mục này trước đây không có tài liệu nào ghi lại.
Bốn mặt của hầm bí mật đều bằng bê tông. "Đường hầm không kè, không xây mà đào xuyên núi, hiện vẫn còn dấu vết", ông Chất nói thêm.
Nhóm khảo cổ đã đào tại 4 mặt lũy thành và trong lòng khu di tích, làm xuất lộ hoàn toàn các dấu tích nền móng kiến trúc còn lại của di tích Hải Vân Quan thời Nguyễn như: bậc cấp, lối đi của hai cổng, hệ thống tường thành, pháo nhãn cùng dấu vết nền móng kiến trúc nhà Trú Sở và Vũ Khố.
Cùng với việc xây thêm nhiều lô cốt và công trình nhà công vụ, lính Pháp - Mỹ còn làm một đường bê tông nhỏ trên nền đường đá cũ.
Ông Nguyễn Dung - Phó Chủ tịch UBND tỉnh Thừa Thiên - Huế đề nghị khi trùng tu ngoài việc phục dựng lại kiến trúc thời Nguyễn cũng nên giữ lại một số hạng mục do lính Pháp và Mỹ xây dựng để tôn tạo vì gắn với lịch sử.
Hải Vân quan được triều Nguyễn xây dựng năm Minh Mạng thứ 7 (1826), nằm trong hệ thống phòng thủ của kinh đô Huế xưa.
Ngày 14/4/2017, di tích Hải Vân Quan đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng di tích quốc gia.
Nguyễn Đông