“Quê hương mỗi người chỉ một”, không biết tự bao giờ câu nói ấy, câu thơ ấy đã trở thành câu thành ngữ của văn hóa Việt… ai ai cũng thuộc, cũng nhớ khi nói đến nơi chôn nhau cắt rốn của mình. Quê hương, dù giàu có hay nghèo khó cũng không cho phép ai đó được lựa chọn hay so bì. Hai tiếng “Quê hương” sẽ theo chúng ta suốt cả cuộc đời, từ thuở ấu thơ đến khi về lại với cát bụi…
Thế là đã hơn một phần ba thế kỷ, tôi rời quê hương Ninh Bình đi “thoát ly”, như cái ngôn từ hay dùng thời ấy… về nơi được “phân công công tác”. Đến nay khi mái đầu đã điểm những sợi bạc, không lúc nào tôi không đau đáu nhớ về quê hương.
Xa quê trong những lúc trà dư, tửu hậu, có người hài hước nói về quê hương tôi, “Ninh buồn”… tôi trả lời: “Ninh buồn hay Ninh vui thì vẫn là cố đô trong lịch sử của dân tộc Việt Nam và nếu ông Lý Công Uẩn không quyết định dời đô ra Thăng Long thì trước mặt anh bây giờ là một chàng trai thủ đô đang đi du lịch đấy…”.
Nói vui vậy, nhưng không thể không nhắc đến những địa danh như Tràng An - Tam Cốc - Bích Động - chùa Bái Đính - nhà thờ đá Phát Diệm - rừng Cúc Phương... của Ninh Bình. Vùng đất núi non trùng điệp ấy, còn được biết đến là kinh đô của nước Việt Nam, trước khi vua Lý Thái Tổ dời đô ra Thăng Long, thủ đô Hà Nội ngày nay.
Nhớ quê tôi, một huyện bán sơn địa thuộc tỉnh Ninh Bình, một vùng quê ngày xưa nghèo khó, lam lũ, nhưng rất đẹp vì có sông Bến Đang, có đồi Thờ, núi Tướng, hang Tối, hang Bụt Hiện. Những địa danh này vài năm trở lại đây đã trở thành điểm đến nằm trong chuỗi các tour du lịch nổi tiếng của Ninh Bình như: Tam Cốc - Bích Động, Tràng An - Bái Đính…
Cách đây vài năm, trên chuyến xe 16 chỗ mời bạn bè về thăm quê, tôi chém gió một cách hài hước về các đặc sản của quê: “Chỉ cần ném một hòn đá chừng nắm tay xuống đầm Me, thì tôm tép nhảy lên bờ, cả nhà ăn bại”. Trong thung Rốc Mẹ thì “khỉ trên núi nhảy xuống giằng bắp ngô với người” và để chữa bệnh thì “trên gác bếp nhà nào cũng lủng lẳng treo vài cái mật gấu khô”. Cả xe ai cũng biết là tôi nói quá, nhưng những trận cười dường như làm cho quãng đường về quê ngắn lại.
Nói quá lên, nhưng đúng là tôi vẫn ước “bao giờ cho đến ngày xưa”, khi vào tiết chuyển mùa, cuối hạ đầu thu, lũ trẻ chăn trâu chúng tôi thường kết hợp một công đôi việc, thả trâu vào chân núi, rồi đặt cái dậm vào dòng nước chảy từ đầm xuống ruộng, chừng hai tiếng là có một giỏ đầy, chắc phải đến vài cân vừa tôm vừa tép.
Nếu muốn ăn canh cua thì chỉ cần mang cái dậm ra đám cỏ ven đầm, cũng chừng một tiếng thì trong giỏ đã chật cứng những chú cua rốc, cua đá liên tục ngọ nguậy. Mà nồi canh cua ngày ấy với rau đay mùng tơi, phải tính bằng cân cua (chứ không tính bằng lạng như bây giờ), những bát canh cua béo ngậy với gạch cua phủ thành lớp dầy, vàng rộm kín cả bát…
Trong bữa cơm quê hôm đó, ngoài những món “đặc sản gia truyền” như gà đồi, thịt lợn quê, mấy đứa cháu tôi, còn mua được mớ lươn để om với chuối xanh, đậu phụ… Mọi thứ rất ngon, nhưng vẫn không thể sánh được với những nồi lươn om đánh ống ngày xưa…
Tôi còn nhớ, những buổi sớm tháng 7, tháng 8 âm lịch, lúc trời còn tranh tối tranh sáng, khi lớp sương mỏng của tiết giao mùa còn chưa tan hẳn, lũ chúng tôi đã í ới gọi nhau dậy để đi vớt ống lươn với cảm giác thật hồi hộp. Khi dòng nước trong ống chảy ra trong vắt là thể nào trong ống cũng có lươn.
Có những hôm, tôi may mắn được những chú lươn cụ vào ống ăn mồi, không lùi ra được vì quá to, nên cái đuôi chìa ra khỏi miệng ống đến vài phân. Hôm đó tôi lại phải chẻ ống lươn để bắt được những con màu vàng nâu, to hơn cán cuốc dài gần mét…
Tôi nhớ lắm những hôm sau mùa lũ, nước trong đồng rút dần ra sông, chỉ còn lại săm sắp, chúng tôi mỗi đứa một cái nơm, bì bõm chạy theo đường cá quẫy, úp thật chính xác vào chỗ có cá, khùa tay vào trong nơm, dùng tay bóp vào mang cá và giơ lên những con chép, con quả chừng hơn cân để khoe với mọi người…
Ngày nay, những con cá, con cua, lươn, ốc của ruộng đồng không còn nhiều do sự tận diệt của con người và do hóa chất... Vẫn biết kinh tế xã hội phải phát triển theo quy luật, nhưng tôi không khỏi nuối tiếc những điều không cụ thể về ngày xưa, về thời thơ ấu…
Là một trong những người con xa quê, chắc không chỉ riêng tôi hay riêng bạn, mà rất nhiều người lúc vui, khi buồn đều đau đáu nỗi niềm nhớ quê, bởi “Quê hương mỗi người chỉ một, ai đó không có tình quê, như cây mất rễ người ơi ”. Ninh Bình ơi, hàng đêm tôi vẫn nhớ và tôi cũng như bạn, khi ngồi gõ những dòng này bỗng thấy cay cay nơi khóe mắt…
Trần Quang Thiệp