Nhà văn người Bulgaria vượt qua năm tác giả gồm Cheon Myeong Kwan, Eva Baltasar, Frank Wynne, Maryse Condé và GauZ' để giành chiến thắng.
Bản tiếng Anh của Time Shelter do Angela Rodel (dịch giả Mỹ) chuyển ngữ, kể về một bệnh viện điều trị cho những người mắc bệnh Alzheimer. Mỗi tầng trong nơi khám bệnh sẽ tái tạo một thập niên, đưa bệnh nhân quay ngược thời gian.
Tác giả Georgi Gospodinov (phải) và dịch giả Angela Rodel thắng giải Booker Quốc tế 2023. Ảnh: David Parry
Nhân vật Gaustine trong tác phẩm là nhà trị liệu, có nhiệm vụ thu thập đồ đạc trong quá khứ, từ nội thất thập niên 1960, nút áo sơ mi những năm 1940 cho đến mùi hương và ánh chiều tà. Sự nổi tiếng của bệnh viện khiến những người khỏe mạnh kéo đến để tìm về quá khứ, với hy vọng thoát khỏi nỗi kinh hoàng từ cuộc sống hiện đại.
Trong những áng văn hài hước nhưng đau lòng, Gospodinov đặt câu hỏi về cách ký ức kết nối con người. Sách mở ra phong cảnh châu Âu tương lai, nơi quá khứ được tái tạo, cùng viễn cảnh cho số phận của các quốc gia như Bulgaria, trung tâm của những cuộc xung đột ý thức hệ.
Tác phẩm khiến người đọc đặt câu hỏi về các khái niệm về bản sắc. Bao nhiêu người định hình lại quá khứ, làm nó phù hợp với hiện tại và tương lai? Ngoài biên giới phân chia các quốc gia, thời gian và ký ức cũng là những dạng biên giới khác nhau. Làm thế nào để các cá nhân, quốc gia và lục địa quyết định điều gì nên nhớ và điều gì nên quên?
Chủ tịch Ban giám khảo giải Booker Quốc tế 2023 Leïla Slimani nói: "Time Shelter là tiểu thuyết xuất sắc, đầy cảnh trớ trêu và u sầu. Sách có sự sâu sắc khi giải quyết câu hỏi mang tính đương đại: Điều gì xảy ra với chúng ta khi ký ức biến mất?" Slimani nhận xét nhà văn thành công trong việc làm rõ những số phận, cân bằng giữa sự riêng tư và cái chung, làm lay động ban giám khảo.
Đại diện ban giám khảo nói Time Shelter mời gọi sự suy ngẫm của người đọc, miêu tả sự mong manh tột cùng của quá khứ. Ngôn ngữ tinh tế và chính xác, theo phong cách Marcel Proust (tác giả cuốn Đi tìm thời gian đã mất), thể hiện sự mong manh tột cùng của quá khứ. Đồng thời, tác phẩm pha trộn tính hiện đại với những tham chiếu đến từ các tác phẩm văn học châu Âu, thông qua nhân vật Gaustine, hiện thân đến từ thế giới đang trên bờ vực diệt vong.
Những vấn đề xoay quanh sự nguy hiểm của trí nhớ có chọn lọc, sự di truyền của tổn thương, cách nỗi nhớ có thể kìm hãm xã hội được nhà văn truy vấn với giọng điệu táo bạo, giàu tính sáng tạo. "Dịch giả Angela Rodel đã thành công truyền tải phong cách và ngôn ngữ của nhà văn. Quá khứ là một câu chuyện được kể lại, nhưng không phải mọi người kể chuyện đều có tài năng như Gospodinov và Rodel", Slimani cho biết.
Ban giám khảo giải Booker Quốc tế. Từ trái qua: Nhà phê bình Parul Sehgal, biên tập viên văn học Frederick Studemann, dịch giả văn học Ukraine Uilleam Blacker, tiểu thuyết gia người Pháp gốc Maroc - Leïla Slimani - làm chủ tịch ban giám khảo và tiểu thuyết gia người Malaysia Tan Twan Eng. Ảnh: Hugo Glendinning
Theo tác giả Gospodinov, động lực để ông viết tiểu thuyết Time Shelter đến từ cảm giác có sự sai lệch trong cỗ máy thời gian, từ góc nhìn về quy luật phát triển của thế giới. Từ năm 2016, sự kiện Brexit (Anh và Bắc Ireland rời khỏi Liên minh châu Âu) làm cho ông thấy như đang sống ở một thế giới khác. "Tôi là kiểu nhà văn thích chạy theo ngôn ngữ của những vấn đề xảy ra trong cuộc sống. Xuất thân từ thơ ca nên mỗi câu chữ đều quý giá với tôi", nhà văn cho biết.
Gospodinov và Rodel làm việc cùng nhau được vài năm, dịch giả từng dịch một cuốn tiểu thuyết trước đó của nhà văn, cùng nhiều truyện ngắn, tiểu luận, kịch nói. Thành công của tiểu thuyết trước đó - The Physics of Sorrow (2015) - đã khiến nhiều độc giả háo hức chờ đón tác phẩm mới của Gospodinov. Mùa thu năm 2019, Rodel dịch đoạn trích trong cuốn Time Shelter dài 50 trang mà sau này trở thành phần mở đầu của bản tiếng Bulgaria, xuất bản đầu năm 2020. Sau khi có bản thảo cuối cùng, Rodel mất khoảng sáu tháng dịch toàn bộ cuốn sách.
Georgi Gospodinov 55 tuổi, là nhà văn Bulgaria được dịch sách nhiều nhất. Các tác phẩm của ông đã được dịch sang 25 thứ tiếng. Tác giả sáng tác nhiều thể loại, gồm tiểu thuyết, thơ, tiểu luận, kịch bản phim và tiểu thuyết hình ảnh, giúp ông trở thành một trong những tiếng nói hàng đầu của văn học châu Âu.
Các tác phẩm của Gospodinov lọt vào danh sách rút gọn của nhiều giải thưởng quốc tế, gồm giải Văn học PEN cho dịch thuật, Gregor von Rezzori, Bruecke Berlin và Internationaler Literaturpreis của Đức. Nhà văn từng giành giải Jan Michalski cho Văn học năm 2016 và giải Văn học Trung Âu Angelus 2019.
Time Shelter là cuốn tiểu thuyết thứ ba được xuất bản bằng tiếng Anh. Ấn bản tiếng Italy của cuốn sách giành giải văn học Strega vào năm ngoái. The Eternal Fly là tiểu thuyết hình ảnh đầu tiên của Bulgaria, truyện ngắn Blind Vaysha được chuyển thể thành phim hoạt hình ngắn cùng tên, đề cử giải Oscar năm 2017.
Angela Rodel là dịch giả văn học, nhạc sĩ và diễn viên, hiện sống và làm việc tại Bulgaria. Bản dịch The Physics of Sorrow giành giải Peroto năm 2015 của Trung tâm Sách Quốc gia Bulgaria cho bản dịch hay nhất. Các bản dịch thơ và văn xuôi của tác giả góp mặt nhiều trên nhiều tạp chí và tuyển tập văn học. Năm 2014, Rodel được trao quyền công dân Bulgaria vì công việc dịch thuật và đóng góp cho văn hóa.
Bìa sách tiếng Anh "Time Shelter" của nhà văn Georgi Gospodinov, Angela Rodel dịch. Ảnh: The Booker Prizes
Giải Booker Quốc tế trị giá 50.000 bảng, được trao hàng năm cho một tiểu thuyết hoặc tuyển tập truyện ngắn được viết nguyên bản bằng bất kỳ ngôn ngữ nào, đã được dịch sang tiếng Anh, xuất bản ở Anh hoặc Ireland. Số tiền thưởng được chia đều cho tác giả và dịch giả của cuốn sách đoạt giải. Tác phẩm đoạt giải năm ngoái là Tomb of Sand của Geetanjali Shree, do Daisy Rockwell dịch từ tiếng Hindi.
Quế Chi