Chân trái đạp côn, chân phải rà thắng, anh Nguyễn Đức Hiển kiên nhẫn lái xe container 40 feet nhích từng chút trên đường Nguyễn Thị Định. Hiển đã mất 30 phút cho quãng đường 2 km dù điểm đến - cảng Cát Lái, ngay trước mặt. Cảng có tới 5 cổng giao nhận hàng nhưng chỉ một con đường dẫn vào rộng 12 m, hỗn hợp các làn xe.

Trung bình mỗi ngày, đoạn đường này gánh 20.000 ôtô ra vào cảng, tức 14 lượt mỗi phút, đa phần là container. Năm 2021, sản lượng hàng hoá vào Cát Lái đã vượt 91% thiết kế, nghĩa là cung đường vào cảng cũng đang phải gánh sự quá tải tương đương.

Cát Lái mang lại nguồn thu ngân sách lớn nhất cho TP HCM, nơi tập trung khoảng 70% lượng container xuất, nhập khẩu cả nước. Những con đường quanh cảng cũng là nơi ùn tắc nghiêm trọng và nhiều tai nạn nhất thành phố.

“Chúng tôi gọi là những cung đường tử thần”, tài xế Hiển nói, nhắc tới số liệu thống kê “cứ 10 người gặp tai nạn giao thông ở khu vực cảng Cát Lái thì 8 người chết”.

Thấy rõ áp lực này, Sở Giao thông Vận tải đã lập dự án nâng cấp đường Nguyễn Thị Định từ năm 2016, mở rộng mặt đường lên 70-77 m, tức hơn 6 lần hiện nay với tổng đầu tư 1.443 tỷ đồng. Tuy nhiên, sau hơn 6 năm, dự án vẫn “án binh bất động" vì chưa có vốn.

Bế tắc, năm nay, Ban quản lý dự án đầu tư xây dựng các công trình giao thông phải đưa công trình vào danh sách 29 dự án tạm gác lại cùng 47 dự án đã có trong kế hoạch nhưng chưa được bố trí vốn.

Trong khi đó, cũng nằm trên đường Nguyễn Thị Định, cách cảng Cát Lái chưa đầy 500 m, dự án nút giao Mỹ Thuỷ có vốn từ sớm nhưng lại liên tục gặp khó trong quá trình thực hiện. Hệ quả là tiến độ chậm và đội vốn từ 1.998 tỷ đồng lên 3.622 tỷ. Hàng loạt dự án hạ tầng khác quanh khu vực như: nâng cấp đoạn đường Lương Định Của; mở rộng đường Đồng Văn Cống… đều trong trạng thái trễ hẹn.

Tài xế Hiển nói không kỳ vọng nhiều về loạt dự án ở khu vực cảng Cát Lái. 10 năm trước, cánh tài xế từng mừng rơn khi nghe 5 km tỉnh lộ 25B (đường Đồng Văn Cống ngày nay) được mở rộng từ 12 m lên 60 m. Nào ngờ, mất 8 năm đường mới hoàn thành. “Tính ra một năm không xong được một km. Đến lúc đường mở rộng thì lượng container ra vào cảng cũng tăng nên vẫn không thoát cảnh kẹt xe”, anh Hiển nói.

Loạt dự án ‘bế tắc’ ở cảng Cát Lái

Số liệu: Ban Giao thông (TCIP)


“Nghịch lý là nơi thì kẹt tiền, nhưng nơi tiền lại kẹt, không tiêu được”, Phó đoàn đại biểu Quốc hội TP HCM Văn Thị Bạch Tuyết nói và cho rằng đây là căn bệnh trầm kha trong giải ngân vốn đầu tư công suốt nhiều năm nay.

Đầu tư công là khoản tiền ngân sách nhà nước sử dụng cho các các dự án hạ tầng cứng (giao thông, đô thị…) và hạ tầng mềm (y tế, giáo dục…) nhằm đảm bảo cung cấp lợi ích công cộng cơ bản cho người dân. Đây còn là cách nhà nước can thiệp vào nền kinh tế, “bơm tiền” vào xã hội, tạo công ăn việc làm, kích thích tăng trưởng.

Hiệu quả đầu tư công là một trong những chỉ báo cho thấy hiệu quả quản trị của chính quyền. Tỷ lệ giải ngân thấp, hay các dự án đầu tư công trì trệ, đội vốn, đều dẫn đến hệ quả là trì hoãn quyền lợi của người dân.

Giải ngân đầu tư công chậm không phải vấn đề riêng của địa phương nào, mà là tình trạng trên cả nước và ở nhiều bộ ngành. Đến hẹn lại lên, vào khoảng giữa năm, Thủ tướng lại phải ban hành công điện “nhắc nhở” các bộ ngành, địa phương tiêu tiền quá chậm. Hết 10 tháng, tỷ lệ giải ngân trung bình trên cả nước là 51,34%, đạt một nửa kế hoạch năm.

*Đơn vị: Tỷ đồng

*Click để xem chi tiết

Số liệu: Bộ Kế hoạch và Đầu tư


Nhắm không thể tiêu hết số tiền mà Trung ương giao, nhiều nơi đã đề xuất giảm vốn. Tổng số vốn xin giảm chiếm khoảng 3% số vốn giao, đặc biệt cao ở một số cơ quan như: Ủy ban dân tộc - 98%; Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam - 84%; Đại học Quốc gia Hà Nội - 63%… Đây đều là những nơi có tỷ lệ giải ngân thấp.

Trong 63 tỉnh, thành, “đầu tàu kinh tế” TP HCM hiện giải ngân thấp nhất cả nước – gần 27%, tức mỗi tháng chỉ tiêu được gần 2,7% vốn được giao. Tình trạng giải ngân “đầu năm đủng đỉnh, cuối năm ồ ạt” của TP HCM đã kéo dài nhiều năm nhưng chưa năm nào chậm như năm 2022. Thành phố lý giải nguyên nhân do xung đột quân sự, lạm phát và suy thoái kinh tế tại nhiều nước khiến giá nhiên liệu, nguyên vật liệu tăng; nhân lực chuyên gia gián đoạn…

Khi đề xuất Trung ương giao vốn trung hạn, TP HCM luôn nằm trong nhóm địa phương “khát vốn” lớn. Như giai đoạn 2016-2020, nhu cầu của thành phố là 360.000 tỷ đồng, thực tế chỉ được bố trí 150.000 tỷ, tức 52%. Giai đoạn 2021-2025, số vốn Trung ương duyệt chỉ đáp ứng hơn 1/5 - được 142.000 tỷ đồng trên 672.000 tỷ con số nhu cầu vốn.

Tuy nhiên, Chủ tịch UBND TP HCM Phan Văn Mãi cũng từng thừa nhận thực tế, không có tiền thì “kêu”, nhưng có tiền thành phố cũng không tiêu được, thể hiện ở kết quả giải ngân rất thấp.

Tỷ lệ giải ngân TP HCM qua các năm

Số liệu: Sở Kế hoạch và Đầu tư TP HCM

Vì sao khó ‘tiêu tiền’?

Lý giải cho sự chậm trễ của các dự án đầu tư công, nguyên nhân đầu tiên và lớn nhất được thành phố cũng như các chủ đầu tư dự án nêu ra là giải phóng mặt bằng.

Là đơn vị được TP HCM bố trí nhiều vốn nhất năm nay - hơn 5.600 tỷ đồng, tương đương 17% tổng vốn đầu tư công toàn thành phố, Ban quản lý dự án đầu tư xây dựng các công trình giao thông TP HCM (TCIP) mới giải ngân được 30%.

Ông Lương Minh Phúc, Giám đốc TCIP lý giải nguyên nhân là do đặc điểm từng nguồn vốn và khẳng định “đến tháng 12 Ban có thể giải ngân 95%”. Cụ thể, với loại dự án xây lắp, Ban giải ngân theo từng tháng. Loại dự án mới (khi khởi công) hoặc dự án giải phóng mặt bằng (khi phê duyệt phương án bồi thường), tỷ lệ giải ngân có thể “lập tức tăng vọt từ 0% lên 100%”.

Tuy nhiên, tỷ lệ giải ngân phần vốn giải phóng mặt bằng của Ban này lại phụ thuộc địa phương có giao mặt bằng đúng cam kết không. Khâu này thường gặp rất nhiều vướng mắc. Bằng chứng là trong 75 dự án trễ hẹn từ năm 2005 đến nay, có đến 89% (67 dự án) là do công tác bồi thường, giải phóng mặt bằng kéo dài.

Chi phí giải phóng mặt bằng thường chiếm khoảng một nửa tổng mức đầu tư. Thời gian thực hiện các thủ tục trước khi thu hồi, bàn giao mặt bằng cũng thường dài 14-18 tháng, thậm chí 2-3 năm. Do đó, các dự án này thường rơi vào trạng thái tăng chi phí bồi thường dẫn tới tăng tổng mức đầu tư vì giá đất biến đổi nhiều theo thời gian.

Phó giám đốc Sở Giao thông Vận tải Bùi Hoà An nói việc phê duyệt phương án bồi thường phải tính toán song song ba phương án là giá, chuyển đổi nghề nghiệp và tái định cư cho người dân. Tuy nhiên, quá trình này thường nghẽn ở hai điểm: giá và phương án tái định cư.

“10 năm làm ở huyện Nhà Bè, tôi chưa từng thấy trường hợp người dân chịu lên ở chung cư. Sở Xây dựng đảm bảo bố trí đủ quỹ nhà tái định cư để lo cho dân, nhưng dân không nhận thì phải làm sao”, ông đặt câu hỏi và chỉ ra nghịch lý tổng quỹ nhà tái định cư của TP HCM dư nhưng lại bỏ trống vì người dân không muốn ở.

Ông dẫn chứng nhiều dự án kè sau 7-8 năm không phê duyệt được phương án tái định cư do người dân không muốn lên sống tại chung cư, dù ở vị trí đẹp, giá bất động sản cao như quận 7 hay quận 2 (cũ). Đối với nền tái định cư, khó khăn là nhiều trường hợp phần đất bồi thường 40-50 m nhưng nền tái định cư lại 80 m, trong khi người dân lại không muốn hoặc không đủ khả năng bỏ tiền chi trả cho phần chênh lệch này.

Thực tế, 10 tháng qua, 200 dự án bồi thường giải phóng mặt bằng được TP HCM ghi vốn trong năm nay mới giải ngân được 28,41%. Hệ quả là tỷ lệ giải ngân chung của các dự án đầu tư công toàn thành phố cũng chỉ đạt gần 27%.

Tỷ lệ giải ngân vốn giải phóng mặt bằng tại TP HCM tính đến tháng 10/2022



Thống kê của Bộ Kế hoạch và Đầu tư từ năm 2016 đến nay cũng cho thấy số dự án đầu tư công chậm tiến độ có xu hướng tăng, trong đó 50% nguyên nhân đến từ vướng mắc trong giải phóng mặt bằng.

Giải phóng mặt bằng
có trở thành “tấm khiên”?

Giải phóng mặt bằng có trở thành “tấm khiên”?

“Cứ nói đến dự án đội vốn, trễ hẹn là 95% lý do đổ vào đền bù giải phóng mặt bằng. Đó không phải lý do thuyết phục nữa”, ông Trần Quang Thắng, Viện trưởng Viện Kinh tế và Quản lý TP HCM, người có hơn 10 năm làm đại biểu HĐND, nêu quan điểm khác.

Ông cho rằng không chỉ riêng TP HCM, giải phóng mặt bằng giống như “tấm khiên” của cơ quan quản lý khi phải giải trình nguyên nhân khiến các dự án đầu tư công chậm tiến độ và vượt dự toán. Đây cũng là nguyên nhân, nhưng không phải câu trả lời cho mọi dự án chậm tiến độ.

Thực tế, kể cả khi giải được bài toán giải phóng mặt bằng, có những dự án vẫn “giậm chân tại chỗ” hàng chục năm. Đơn cử như Khu tái định cư 38 ha phường Tân Thới Nhất, quận 12 được phê duyệt đầu tư từ năm 2002. Nhưng sau hơn 20 năm dân bàn giao đất, lời hứa về một khu tái định cư 761 nền đất và 2.944 căn hộ chung cư không thành hiện thực. Thay vào đó là khu đất bỏ hoang, cỏ mọc xen lẫn giữa những bãi rác tự phát.

Kết quả nghiên cứu về tình trạng chậm tiến độ và vượt dự toán tại TP HCM của TS Vũ Quang Lãm (Đại học Kinh tế TP HCM) rút ra một kết luận khác sau khi phỏng vấn 214 nhà quản lý dự án đầu tư công tại TP HCM. “Các yếu tố gây chậm tiến độ và vượt chi phí ở các dự án đầu tư công hầu hết đều nằm ở năng lực con người hay công tác quản lý”, nghiên cứu của TS Lãm đúc kết. Sự yếu kém có thể do chủ đầu tư, đơn vị tư vấn hoặc nhà thầu.

Ông phân tích, yếu kém xảy ra thường xuyên nhất là thiết kế thiếu chi tiết. Quá trình thi công phải chờ vẽ bổ sung, thiết kế không khớp quy hoạch đã duyệt, người lập dự toán thiếu kinh nghiệm nên lập tiên lượng khối lượng thiếu, gây khó khăn cho nhà thầu phải xin bổ sung dự toán kinh phí…

Chủ đầu tư phê duyệt lại thường không đủ kiến thức, kinh nghiệm nên chất lượng hồ sơ khảo sát hoàn toàn phụ thuộc vào lương tâm, kinh nghiệm, năng lực của tư vấn. Trong khi đó, chế tài đối với công tác tư vấn yếu kém hiện quá thấp, không quá 12% giá trị hợp đồng, không đủ để ngăn ngừa và khắc phục vi phạm, sai sót.

Huyện Củ Chi còn nhiều dự án đầu tư công "treo" nhiều năm. Ảnh: Quỳnh Trần

Còn Chủ tịch Hiệp hội nhà thầu xây dựng Việt Nam (VACC) Nguyễn Quốc Hiệp, cho biết vướng mắc nhất trong lĩnh vực đầu tư công là thủ tục đầu tư và thanh toán cồng kềnh. Chính quyền chưa có cơ chế quy trách nhiệm cụ thể từng khu vực, từng công đoạn. Ông dẫn chứng, có công trình kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long từ năm 2010 đến năm 2022 chưa được quyết toán, dẫn đến nợ đọng của các công ty xây dựng rất nặng nề.

Theo ông Hiệp, một vấn đề nữa mà các nhà thầu xây dựng Việt Nam đang “rất đau đầu” là đơn giá định mức của Việt Nam quá lạc hậu. Nhiều đơn giá chỉ bằng 1/3 thực tế, thậm chí nhiều hạng mục còn không có định mức. Ví dụ đóng cọc bê tông cốt thép giá định mức là 55.000/m2 nhưng giá thực tế là 150.000 đồng/m2… “Nhà thầu Việt Nam hiện đứng trước tình cảnh, với đơn giá định mức quy định, họ không làm được. Ví dụ, một trong những đơn vị mạnh của ngành xây dựng, sau khi nhận giá gói thầu Mai Sơn - quốc lộ 45, bóc dự toán triển khai thì tính ra chưa làm đã lỗ 45%”, ông Hiệp nói.

Sự phối hợp kém hiệu quả giữa các bên trong quá trình thực hiện dự án cũng là nguyên nhân dẫn đến chậm tiến độ và vượt dự toán, theo TS Vũ Quang Lãm. Với những dự án lớn, công việc được chia thành nhiều gói thầu thì việc phối hợp giữa các nhà thầu không phù hợp cũng dẫn đến đình trệ công việc và phát sinh chi phí cho chủ đầu tư.

Thực trạng phối hợp kém này đang tồn tại ngay trong nội bộ chính quyền TP HCM, theo Chủ tịch UBND TP HCM Phan Văn Mãi. “Các sở ban ngành và địa phương đã hài lòng với nhau chưa” là câu hỏi được ông đặt ra với chính các thuộc cấp của mình trong một cuộc họp hồi tháng 8.

Đơn cử, khi lý giải việc giải phóng mặt bằng chậm, Phó giám đốc Sở Tài nguyên và Môi trường Trần Văn Bảy cho rằng chủ yếu ách tắc ở khâu của địa phương. Nhiều quận huyện chậm bồi thường tái định cư dẫn đến giá thời điểm bồi thường chênh lệch so với giá thẩm định, hệ quả là người dân phản ứng.

Trong khi đó, huyện Củ Chi lại “than” lúng túng trong dự toán lập kế hoạch sử dụng đất (căn cứ để địa phương thu hồi đất). Khi hỏi ý kiến Sở Quy hoạch Kiến trúc và Sở Tài nguyên và Môi trường thì được hướng dẫn “liên hệ Sở Tài chính”. Hai tháng sau, Sở Tài chính mới trả lời là “liên hệ Sở Tài nguyên và Môi trường để được hướng dẫn”. 10 tháng trôi qua, huyện này mới được ban hành kế hoạch sử dụng đất.

“Có dự án huyện đã làm xong hết phần việc của mình, mời sở ngành họp để giải quyết thì lãnh đạo sở ngành lại không tham gia để cùng Củ Chi giải quyết dứt điểm”, Chủ tịch huyện Củ Chi Phạm Thị Thanh Hiền tâm tư. “Chúng tôi như lênh đênh trên biển”.

Giám đốc Sở GTVT TP HCM Trần Quang Lâm cũng nhiều lần than thở rằng việc phối hợp giữa các sở, ngành chưa nhuần nhuyễn, nhiều dự án gấp gáp nhưng “ứng xử rất từ từ, ý kiến quay vòng”. Có việc rất bình thường, thay vì hỏi ý kiến 1-2 sở liên quan thì lại hỏi quá nhiều dẫn đến mất thời gian, trong khi kết quả trả lời của các sở cũng không liên quan gì đến nhau.

“Nếu chủ đầu tư xây dựng kế hoạch tốt, kiểm nghiệm tốt, nhận định được cái gì nóng, gấp và chủ động làm việc với quận, huyện, sở ngành thì hóa giải rất nhiều, thay vì chỉ phát văn bản hoặc nói tại cuộc họp”, ông Lâm nói.

Chủ tịch UBND TP HCM Phan Văn Mãi thừa nhận có tình trạng đùn đẩy, phối hợp chưa đồng bộ, trách nhiệm chưa cao giữa các sở, ngành, ảnh hưởng đến công việc chung. “Một dự án giá trị trăm, nghìn tỷ đồng mà 3-5 năm mới xong, trong khi với số tiền đó ở nơi khác làm 1-2 năm là xong", ông trăn trở.

TP HCM chỉ còn chưa đầy hai tháng để hiện thực hóa mục tiêu - giải ngân 95% vốn đầu tư công năm nay, tức hơn 33.700 tỷ đồng. Thành phố vừa đề xuất Trung ương cho phép giảm 13.759 tỷ đồng vốn đầu tư công từ nguồn ngân sách địa phương và trả lại Trung ương 600 tỷ đồng vốn ODA. Nếu được chấp thuận, tổng số vốn đầu tư công năm 2022 của TP HCM sẽ giảm 26% so với số Thủ tướng giao đầu năm, tỷ lệ giải ngân cũng có thể thay đổi mạnh.

Bên cạnh đó, TP HCM cũng đang nỗ lực thúc đẩy nội bộ nhằm thoát khỏi vị trí cuối bảng trong tỷ lệ giải ngân vốn đầu tư công của 63 tỉnh, thành. Ba tuần qua, người đứng đầu chính quyền thành phố ra ít nhất 3 văn bản đốc thúc việc giải ngân, ngay cả các bí thư ở địa phương cũng được đề nghị vào cuộc. Trong đó, một chỉ thị riêng về giải ngân đầu tư công cảnh báo sẽ bỏ khỏi kế hoạch trung hạn các dự án hai năm liên tiếp không đăng ký bố trí vốn hoặc không còn khả năng giải ngân; thay thế cán bộ, công chức, viên chức kém năng lực, nhũng nhiễu…

“Nếu tỷ lệ giải ngân không đạt trên 95% kế hoạch mà không có lý do chính đáng thì thủ trưởng sở ban ngành, chủ đầu tư và chủ tịch địa phương phải chịu trách nhiệm”, Chủ tịch Phan Văn Mãi cảnh báo trong chỉ thị gửi đến tất cả đơn vị trên toàn thành phố hồi cuối tháng 10.

Thu Hằng - Hoàng Khánh - Thanh Hạ