Phần thứ hai (thích thực) của bài Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc như sau:
Nhớ linh xưa
Cui cút làm ăn; toan lo nghèo khó,
Chưa quen cung ngựa, đâu tới trường nhung; chỉ biết ruộng trâu, ở trong làng bộ.
Việc cuốc, việc cày, việc bừa, việc cấy, tay vốn quen làm; tập khiên, tập mác, tập giáo, tập cờ, mắt chưa từng ngó.
Tiếng phong hạc phập phồng hơn mười tháng, trông tin quan như trời hạn trông mưa; mùi tinh chiên vấy vá đã ba năm, ghét thói mọi như nhà nông ghét cỏ.
Bữa thấy bòng bong che trắng lốp, muốn tới ăn gan; ngày xem ống khói chạy đen sì, muốn ra cắn cổ.
Một mối xa thư đồ sộ, há để ai chém rắn đuổi hươu; hai vầng nhật nguyệt chói lòa, đâu dung lũ treo dê bán chó.
Nào đợi ai đòi ai bắt, phen này xin ra sức đoạn kình; chẳng thèm trốn ngược trốn xuôi, chuyến này nguyện ra tay bộ hổ.
Theo Từ điển Văn học Việt Nam từ nguồn gốc đến hết thế kỷ 19 (Nhà xuất bản Văn học, 2018), trong khuôn khổ bài văn tế, tác giả đã mô tả chân thực và đầy biểu cảm hình ảnh những người dân mộ nghĩa. Họ vốn là dân ấp, dân lân, nghèo khó, chỉ quen cày cấy, chưa từng biết việc binh. Cảm hứng anh hùng thể hiện trong những lời đầy cảm phục, ngợi ca gương chiến đấu quả cảm, gắn liền với cảm hứng bi thương về sự hy sinh của họ.
Hơn thế, đằng sau tình cảm này còn là phảng phất nỗi đau, cảm giác bi đát về tình thế lịch sử đương thời của đất nước, khiến bài văn tế trở thành áng bi hùng ca giàu sức lay động nhất của văn chương đương thời.
Đoạn kết bài văn tế:
Sống đánh giặc, thác cũng đánh giặc, linh hồn theo giúp cơ binh, muôn kiếp nguyện được trả thù kia; sống thờ vua, thác cũng thờ vua, lời dụ dạy đã rành rành, một chữ ấm đủ đền công đức đó.
Nước mắt anh hùng lau chẳng ráo, thương vì hai chữ thiên dân; cây hương nghĩa sĩ thắp thêm thơm, cám bởi một câu vương thổ.
Hỡi ôi, thương thay!
Có linh xin hưởng.
Những sắc thái ngôn ngữ của cư dân vùng đất mới được xử lý khá nhuần nhuyễn và hài hòa. Bút pháp, ngôn ngữ ở bài văn tế này được đánh giá là tinh luyện nhất trong số sáng tác của Nguyễn Đình Chiểu.
Câu 3: Những câu thơ sau nằm trong tác phẩm nào của Nguyễn Đình Chiểu?
Dù đui mà giữ đạo nhà,
Còn hơn có mắt ông cha chẳng thờ,
Dù đui mà khỏi danh nhơ,
Còn hơn có mắt ăn nhơ tanh rình.