Chỉ trong vài tuần, chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đã áp đặt trừng phạt với Trung Quốc vì những chính sách liên quan đến Hong Kong và Tân Cương. Mỹ thực hiện các biện pháp mới để bóp nghẹt tham vọng đổi mới của Trung Quốc bằng cách ngăn chặn họ tiếp cận công nghệ Mỹ và thúc giục đồng minh làm theo.
Hôm 13/7, Bộ Ngoại giao Mỹ đăng trên website tuyên bố của Ngoại trưởng Mike Pompeo bác hầu hết yêu sách của Trung Quốc về Biển Đông, mở đường cho những đối đầu gay gắt hơn.
Tổng thống Mỹ Donald Trump (trái) và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tại cuộc gặp song phương bên lề hội nghị thượng đỉnh G20 ở Osaka, Nhật Bản, hồi năm ngoái. Ảnh: NYTimes.
Tổng thống Trump ngày 14/7 thông báo đã ký sắc lệnh tước những ưu đãi thương mại của Hong Kong và thông qua đạo luật cho phép trừng phạt các ngân hàng tại đặc khu nhằm đáp trả việc Trung Quốc thông qua luật an ninh Hong Kong.
"Khoảng cách về sức mạnh đang thu hẹp lại, nhưng khoảng cách về ý thức hệ lại ngày càng nới rộng", Rush Doshi, giám đốc chương trình Sáng kiến Chiến lược Trung Quốc tại Viện Brookings ở Washington, nhận định và thêm rằng Mỹ và Trung Quốc đang bước vào thời kỳ "lao dốc về ý thức hệ".
"Đâu sẽ là đáy?", ông đặt câu hỏi.
Suốt những năm qua, các quan chức và nhà sử học ở cả hai bên đều bác bỏ ý tưởng về một cuộc Chiến tranh Lạnh mới đang hình thành giữa Mỹ và Trung Quốc, bởi bối cảnh hiện nay không thể so sánh với hàng thập kỷ Mỹ và Liên Xô đối đầu tranh giành quyền lực trong quá khứ. Thế giới ngày nay được cho là liên kết chặt chẽ đến mức khó có thể bị phân chia thành các khối ý thức hệ.
Tuy nhiên, các lằn ranh đang được vẽ ra và những mối quan hệ đang rơi tự do, đặt nền tảng cho một cuộc đối đầu nguy hiểm với rất nhiều đặc điểm của Chiến tranh Lạnh. Khi hai siêu cường cạnh tranh về công nghệ, lãnh thổ và quyền lực, họ sẽ đối mặt với nguy cơ những tranh chấp nhỏ leo thang thành xung đột quân sự, chuyên gia nhận định.
Ngờ vực và thù địch đang bao trùm lên mối quan hệ Mỹ - Trung, khi lợi ích của họ va chạm ở hàng loạt lĩnh vực và vấn đề như không gian mạng, hàng không vũ trụ, eo biển Đài Loan, Biển Đông hay thậm chí cả Vịnh Ba Tư.
Covid-19, cùng với những hành động quyết liệt gần đây của Trung Quốc với các nước láng giềng, đã biến các khe nứt đang có thành vực thẳm khó có thể vượt qua, bất kể kết quả cuộc bầu cử tổng thống Mỹ tháng 11 ra sao.
Những tháng qua, Trump không ít lần đổ lỗi cho Trung Quốc giữa lúc tình hình dịch bệnh tại Mỹ diễn biến nghiêm trọng, cho rằng Bắc Kinh phải "chịu trách nhiệm" vì sự bùng phát dữ dội của đại dịch.
Từ quan điểm của Bắc Kinh, Mỹ là bên khiến mối quan hệ song phương rơi xuống mức thấp nhất kể từ thời điểm hai nước tái thiết lập quan hệ ngoại giao năm 1979, như lời Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị nói hồi tuần trước.
"Chính sách Mỹ đang áp dụng với Trung Quốc dựa trên những tính toán chiến lược sai lầm và thiếu hiểu biết, mang tính cảm xúc và thất thường, mang hơi hướm chủ nghĩa McCathy", Ngoại trưởng Vương tuyên bố, đề cập đến Joseph McCathy, quan chức diều hâu Mỹ trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh.
"Dường như họ nghĩ mọi khoản đầu tư của Trung Quốc đều có động cơ chính trị, mọi sinh viên, học sinh Trung Quốc đều là gián điệp và mọi sáng kiến hợp tác đều là một chương trình nghị sự ẩn chứa âm mưu", ông cho biết thêm.
"Hiện tại còn mối hợp tác nào nữa giữa Trung Quốc và Mỹ không ư? Tôi không nhìn thấy bất kỳ mối hợp tác đáng kể nào", Zheng Yongnian, giám đốc Viện Đông Á thuộc Đại học Quốc gia Singapore, đánh giá.
Cả hai bên đều đang thúc ép những quốc gia khác phải chọn phe dù nhiều nước từ chối làm điều này. Chính quyền Trump đã thuyết phục các đồng minh cấm gã khổng lồ công nghệ Trung Quốc Huawei tham gia xây dựng mạng 5G. Australia và mới nhất là Anh đã đứng về phía Mỹ. Trung Quốc, đối mặt với những chỉ trích về chính sách ở Tân Cương và Hong Kong, đã thuyết phục hàng loạt nước công khai ủng hộ họ.
Tại Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc ở Geneva, 53 quốc gia, từ Belarus đến Zimbabwe, đã ký một tuyên bố ủng hộ luật an ninh mới của Trung Quốc ở Hong Kong. Chỉ 27 nước chỉ trích luật này, chủ yếu là các quốc gia châu Âu, bên cạnh Nhật Bản, Australia và New Zealand. Việc hình thành các khối đối lập như vậy là một trong các đặc điểm nổi bật của Chiến tranh Lạnh.
Trung Quốc cũng sử dụng sức mạnh kinh tế to lớn của mình như một công cụ gây sức ép chính trị, chặn nhập khẩu thịt bò và lúa mạch từ Australia vì Canberra kêu gọi mở cuộc điều tra nguồn gốc Covid-19. Hôm 14/7, Bắc Kinh nói sẽ trừng phạt nhà sản xuất hàng không vũ trụ Mỹ Lockheed Martin về hợp đồng vũ khí mới đây với Đài Loan.
Giữa lúc thế giới bị phân tâm vì đại dịch, Trung Quốc lại quyết liệt thị uy bằng sức mạnh quân sự như cách họ thử sức nóng trong tranh chấp biên giới với Ấn Độ hồi tháng 4 và tháng 5, dẫn tới cuộc đụng độ chết người đầu tiên giữa hai nước ở khu vực Ladakh thuộc vùng Kashmir kể từ năm 1975 đến nay.
Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Triệu Lập Kiên hôm qua chỉ trích tuyên bố của Ngoại trưởng Mỹ về Biển Đông là "đe dọa tới ổn định và hòa bình tại khu vực", nhấn mạnh Bắc Kinh cam kết giải quyết tranh chấp thông qua đàm phán và tham vấn.
Nhưng các láng giềng không nghĩ vậy. Nhật Bản cảnh báo Trung Quốc đang tìm cách "thay đổi hiện trạng ở biển Hoa Đông và Biển Đông". Họ gọi Trung Quốc là mối đe dọa lâu dài nghiêm trọng hơn cả vấn đề hạt nhân Triều Tiên.
Michael A. McFaul, cựu đại sứ Mỹ tại Nga, giáo sư về nghiên cứu quốc tế tại Đại học Stanford, cho rằng những động thái gần đây của Trung Quốc có vẻ "quá mức và đi quá xa".
Theo giới quan sát, những phản ứng chống lại Trung Quốc đang có chiều hướng gia tăng. Căng thẳng đặc biệt rõ ràng trong lĩnh vực công nghệ, nhất là những công nghệ tiên tiến như trí tuệ nhân tạo hay vi mạch.
Ấn Độ đã cấm 59 ứng dụng điện thoại của Trung Quốc, trong đó có TikTok. Tuần trước, TikTok cũng bị đóng ở Hong Kong vì luật an ninh quốc gia mới. Những ông lớn công nghệ như Facebook, Google và Twitter cho biết họ sẽ ngừng xem xét các yêu cầu cung cấp dữ liệu từ chính quyền đặc khu Hong Kong trong lúc đánh giá những giới hạn của luật an ninh mới do Trung Quốc ban hành.
"Trung Quốc là nước lớn. Họ sẽ thành công. Họ sẽ phát triển được công nghệ của riêng mình nhưng họ vẫn sẽ có những giới hạn nhất định", James A. Lewis, cựu quan chức Mỹ chuyên viết các bài về an ninh mạng và gián điệp cho Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược, trụ sở ở Washington, bình luận.
Ngoại trưởng Trung Quốc Vương Nghị đã kêu gọi Mỹ lùi lại và tìm kiếm những lĩnh vực mà hai nước có thể hợp tác cùng nhau. Dù vậy, tâm lý bi quan về mối quan hệ Mỹ - Trung vẫn lan rộng.
"Mối quan hệ Mỹ - Trung đang trải qua giai đoạn nghiêm trọng nhất kể từ khi thiết lập quan hệ ngoại giao", Zhao Kejin, giáo sư về quan hệ quốc tế tại Đại học Thanh Hoa, Trung Quốc, đánh giá. "Quan hệ Mỹ - Trung sẽ không bước vào một cuộc 'Chiến tranh Lạnh mới' mà thực tế đang trượt vào 'cuộc chiến quyền lực mềm'".
Vũ Hoàng (Theo New York Times)