Ảnh vệ tinh sông Ngàn Phố, Hà Tĩnh, năm hạn hán 2020 và hiện nay. Ảnh: Google Earth

Tháng 4 vừa qua, Hà Tĩnh lại vào hè với nhiệt độ cao nhất lên 42 độ C, báo hiệu một mùa "nóng như sôi". Bà Báu sợ thêm một mùa hè kỷ lục sẽ lại đẩy quê bà lên đỉnh hạn.

Biến đổi cực đoan

"Nắng nóng ngày càng trở nên dị thường và cực đoan hơn do những tác động của con người", TS Chu Thị Thu Hường, giảng viên ngành Khí tượng và Khí hậu học, Đại học Tài nguyên và Môi trường Hà Nội, đánh giá.

Hà Nội là điển hình. 10 năm trở lại đây, Thủ đô chứng kiến nhiệt độ cực đoan tương đương một số tỉnh Bắc Trung Bộ - nơi thường xuyên phải hứng chịu nắng nóng gay gắt do đặc điểm địa hình và tác động của gió Lào.

"Nếu không phải do biến đổi khí hậu và đô thị hóa, nền nhiệt của Hà Nội sẽ không cực đoan đến thế", bà Hường lý giải.

Biến đổi khí hậu là hệ quả của quá trình con người phát thải các khí nhà kính (như CO2) ra môi trường. Nó như "tấm chăn" giữ bức xạ nhiệt của Trái Đất, thay vì phát xạ lên khí quyển, khiến nhiệt độ bề mặt và nhiệt độ không khí tăng cao, trời ngày càng nóng. Ở những thành phố như Hà Nội, nắng nóng càng khắc nghiệt khi bêtông hấp thụ và giữ nhiệt, gây nên hiệu ứng đảo nhiệt đô thị - tức mức nhiệt chênh lệch lớn giữa nội thành và ngoại ô. Các yếu tố này kết hợp với độ ẩm cao có thể khiến nhiệt độ cảm nhận cao hơn 3-5 độ C so với dự báo.

Ngoài ra, nền nhiệt độ có xu hướng tăng cao hơn vào những năm xảy ra El Nino. Sáu trong bảy thập kỷ vừa qua, năm nóng nhất trong mỗi thập kỷ đều có hiện tượng này. Cơ quan Quản lý khí quyển và đại dương quốc gia Mỹ (NOAA) đánh giá, 93% khả năng 2023 sẽ là một trong 5 năm nóng nhất lịch sử.

Thống kê 30 năm qua, El Nino xuất hiện trong 12 năm, đi cùng số ngày nắng nóng dài bất thường. Như chu kỳ El Nino giai đoạn 2014-2016, Bắc và Nam Trung Bộ xảy ra đợt nắng kéo dài 42 ngày (năm 2014), tại Trung Trung Bộ là 35 ngày (năm 2015) và Nam Bộ 60 ngày (năm 2016).

Thời tiết được dự báo sẽ ngày càng leo thang trong những tháng tới khi nhiệt độ mùa hè lên đến đỉnh điểm, và hiện tượng El Nino đã chính thức xuất hiện.

Bà Phạm Thị Thanh Ngà, Viện phó Viện Khoa học Khí tượng Thủy văn và Biến đổi khí hậu (Bộ Tài nguyên và Môi trường) dự báo, năm nay nền nhiệt trung bình cả nước sẽ cao hơn nhiều năm khoảng 1 độ C, với các đợt nắng nóng bao trùm từ Hà Giang đến Thừa Thiên Huế. Mỗi đợt có thể kéo dài 5-7 ngày thay vì 3-5 ngày như thông thường.

Tuy nhiên, kể cả những năm không có El Nino, nắng nóng cũng đang trở nên khốc liệt. Theo Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), cơ quan của Liên Hợp Quốc giám sát thời tiết và khí hậu, 2015, 2016 và 2017 là ba năm nóng nhất mọi thời đại. Trong đó, 2017 là năm không có hiện tượng El Nino. Dữ liệu 30 năm tại Việt Nam cũng cho thấy những điểm tương đồng.

30 năm qua, xu hướng số đợt nắng nóng tăng, kể cả năm không có El Nino

Không chỉ nắng nhiều, El Nino còn thường gây thâm hụt lượng mưa từ 25 đến 50% với xu hướng kéo dài tới 2024, theo ông Mai Văn Khiêm, Giám đốc Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn quốc gia. Mưa giảm, nhưng lại cực đoan hơn và có thể xuất hiện những kỷ lục về lượng mưa trong 24 giờ. Ví dụ, năm El Nino 2015, Quảng Ninh xuất hiện đợt mưa kéo dài 10 ngày, lớn nhất trong 50 năm. Tác động kép từ nắng tăng, mưa giảm còn dẫn đến nguy cơ khô hạn trong các tháng mùa khô, như từng gây ra đợt hạn mặn kỷ lục trong hơn 100 năm vào 2020.

Xu hướng lượng mưa giảm vào các năm El Nino tại hầu hết địa phương

"Khả năng năm nay sẽ xuất hiện nhiều kỷ lục mới về nhiệt độ", ông Mai Văn Khiêm nói và cho biết xác suất 70-80% El Nino sẽ duy trì đến năm 2024.

Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) cũng đưa ra cảnh báo 98% khả năng từ nay tới 2027 sẽ xuất hiện năm kỷ lục nóng nhất toàn cầu, vượt mốc 2016. "Sự kết hợp giữa biến đổi khí hậu do con người gây ra, cùng hiện tượng El Nino trong những tháng tới sẽ đẩy nhiệt độ toàn cầu lên mức chưa từng thấy", Giám đốc WMO Petteri Taalas đưa ra cảnh báo hồi tháng 4.

Mùa hè "tan chảy"

Mùa El Nino ba năm trước, nhà bà Báu thiệt hại nặng nề. 3.000 m2 cam và bưởi không có thu hoạch, héo khô rồi chết. 2.000 m2 hoa màu và lạc cũng giảm năng suất, tiền thu về chỉ đủ lo giống và phân bón. Vợ chồng bà phải đi rừng chặt củi về bán kiếm gạo ăn, trong khi nhiều gia đình trong làng bỏ cấy lúa đi làm phụ hồ, bốc vác. Không riêng Hà Tĩnh, Tổng cục Phòng chống thiên tai thống kê cả nước thiệt hại 2.500 tỷ đồng do hạn hán và xâm nhập mặn.

Nắng nóng không chỉ giảm sản lượng nông nghiệp, mà còn làm "tan chảy" năng suất làm việc của con người. Mỗi năm, nắng nóng khiến thế giới "bốc hơi" 677 tỷ giờ làm việc, tương đương 2.100 tỷ USD, theo nghiên cứu năm 2022 của Đại học Durham (Mỹ). Ngành nghề ảnh hưởng nhiều nhất là nông nghiệp và xây dựng.

Việt Nam không có số liệu về người lao động làm ngoài trời. Tuy nhiên, theo Tổng cục Thống kê năm 2021, Việt Nam có 18,5 triệu lao động thuộc lĩnh vực nông, lâm, ngư nghiệp và xây dựng. Đây là nhóm có nguy cơ chịu tác động lớn nhất của nắng nóng.

Thiệt hại sẽ ngày càng tăng khi nhiệt độ tiếp tục leo thang trong 80 năm tới, có thể gấp 7-10 lần giai đoạn 1998-2005, theo kịch bản biến đổi khí hậu năm 2020 của Bộ Tài nguyên và Môi trường.

Dự báo nền nhiệt từ nay đến năm 2099

Theo TS Nguyễn Ngọc Huy, chuyên gia về biến đổi khí hậu, cư dân đô thị và người có thu nhập thấp sẽ là nhóm chịu tác động lớn nhất bởi nắng nóng cực đoan. Người thành phố ngày càng phụ thuộc vào các công nghệ làm mát như điều hòa. Đây trở thành "chiếc hộp tiện nghi" của con người, nhưng đồng thời đẩy nhiệt độ vào vòng luẩn quẩn theo hướng cộng hưởng và tịnh tiến đi lên. Hệ quả là thời tiết ngày càng cực đoan hơn.

Những người không thể tiếp cận điều hòa là nhóm dễ bị tổn thương nhất, buộc phải chịu đựng sự gia tăng nhiệt độ cộng hưởng của cả thành phố, theo sau là nguy cơ ảnh hưởng sức khỏe và bệnh tật kéo dài. Tuy nhiên, ông cho rằng về lâu dài tất cả đều sẽ là nạn nhân.

"Nắng nóng chỉ là khởi đầu. Chúng ta đưa khí thải vào bầu khí quyển, thứ ta nhận lại sẽ là thiên tai", ông cảnh báo.

Nội dung: Thu Hằng - Gia Chính - Đức Hùng - Việt Đức

Đồ hoạ: Hoàng Khánh - Thanh Hạ