Với hàng trăm triệu người đã được tiêm vaccine ngừa Covid-19, đại dịch đã có dấu hiệu suy giảm ở những nơi đã tiêm chủng cho phần lớn dân số. Tuy nhiên, không phải quốc gia nào tiêm chủng nhiều cũng ghi nhận kết quả tích cực.
Có hai xu hướng xuất hiện trên thế giới. Ở những nước như Israel, số ca nhiễm mới đã giảm cùng với tốc độ tiêm chủng, trong khi những nơi khác như đảo quốc Seychelles, quốc gia có hơn 71,3% dân số đã tiêm ít nhất một liều, số ca nhiễm tiếp tục tăng lên.
Một trong những lý do có thể bắt nguồn từ việc sử dụng các loại vaccine Covid-19 khác nhau. Dữ liệu từ việc triển khai vaccine toàn cầu cho thấy vaccine được phát triển theo công nghệ mRNA của Moderna và Pfizer giúp người tiêm không lây lan virus, một lợi ích bất ngờ vì các loại vaccine đầu tiên được phát triển chỉ với mục tiêu ngăn các ca bệnh nặng.
Các loại vaccine khác không có lợi ích bổ sung này ở mức độ tương tự Moderna và Pfizer, dù ngăn ngừa hiệu quả nguy cơ bệnh nặng và tử vong vì Covid-19.
"Đây sẽ là một xu hướng ngày càng tăng khi các nước bắt đầu nhận ra một số loại vaccine tốt hơn các loại khác", Nikolai Petrovsky, giáo sư Đại học Y khoa và Y tế Cộng đồng, thuộc Đại học Flinders ở Nam Australia, nói.
Ông thêm rằng dù việc sử dụng bất kỳ loại vaccine nào "tốt hơn là không sử dụng", một số loại vaccine "có thể có lợi ích rất thấp" trong ngăn ngừa lây lan, ngay cả khi chúng làm giảm nguy cơ tử vong hoặc bệnh nặng.
Một người đàn ông được tiêm liều thứ hai vaccine Pfizer tại Đại học New Mexico, thành phố Albuquerque, bang New Mexico, Mỹ ngày 23/3. Ảnh: Bloomberg.
Nghiên cứu hàng triệu người Israel tiêm vaccine Pfizer cho thấy hiệu quả ngăn ngừa ca nhiễm không triệu chứng lên tới hơn 90%. Raina MacIntyre, nhà dịch tễ học tại Đại học New South Wales ở Sydney, cho biết điều này rất quan trọng bởi khả năng ngăn chặn ca nhiễm không triệu chứng là "yếu tố quyết định khả năng miễn dịch cộng đồng có thể đạt được hay không".
Miễn dịch cộng đồng thường đạt được khi virus không thể tìm thấy vật chủ mới để tiếp tục lây lan. Do đó, loại vaccine có hiệu quả cao có thể tác động đến mọi chính sách kiểm soát dịch của một quốc gia, từ đeo khẩu trang, giãn cách xã hội hay mở cửa biên giới hay hồi phục kinh tế.
Sự khác biệt về hiệu quả vaccine đã khiến nhiều người muốn lựa chọn loại tốt để tiêm chủng. Tại Philippines, các trung tâm tiêm chủng được yêu cầu không thông báo loại vaccine tiêm cho người dân, sau khi một đám đông xuất hiện tại một địa điểm với hy vọng được tiêm các liều Pfizer.
Tại Mỹ, gần 40% dân số đã tiêm chủng đủ hai liều vaccine, phần lớn là vaccine công nghệ mRNA. Số ca nhiễm mới mỗi ngày đã giảm hơn 85% trong bốn tháng qua. Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh (CDC) ngày 13/5 cho biết những người tiêm phòng đầy đủ có thể tụ tập mà không cần đeo khẩu trang hoặc giãn cách xã hội.
"Nếu bạn tiêm chủng đầy đủ, bạn có thể làm những điều mà từng phải tạm dừng vì đại dịch", giám đốc CDC Rochelle Walensky, nói. "Chúng ta đều khao khát thời điểm này, khi chúng ta có thể phần nào trở lại trạng thái bình thường".
Kịch bản tương tự cũng xảy ra ở Israel, nơi đã tiêm chủng đầy đủ gần 60% dân số với vaccine Pfizer. Các biện pháp hạn chế đang dần được dỡ bỏ, khi số ca nhiễm mới giảm xuống dưới 50 người mỗi ngày, từ lúc đỉnh điểm 8.000 ca hồi đầu năm nay. Qatar và Malta cũng chứng số ca nhiễm giảm, sau khi 30% dân số được tiêm đủ hai liều vaccine, chủ yếu là loại mRNA.
Kết quả đã cung cấp thêm bằng chứng về hiệu quả bất ngờ của loại vaccine mRNA, công nghệ lần đầu tiên được sử dụng rộng rãi trong đại dịch. Chúng hoạt động bằng cách cung cấp mã di truyền, hướng dẫn cơ thể tạo ra protein của virus, từ đó kích thích phản ứng miễn dịch.
Các loại vaccine mRNA hiện tại yêu cầu được lưu trữ trong điều kiện cực lạnh, khiến nhiều quốc gia có cơ sở bảo quản và vận chuyển kém khó tiếp cận chúng. Đây là lý do khiến hầu hết quốc gia chủ yếu dựa vào các loại vaccine sử dụng công nghệ khác, như AstraZeneca hay vaccine Sinopharm và Sinovac của Trung Quốc.
Những loại vaccine công nghệ truyền thống, gồm sử dụng vector virus hoặc virus bất hoạt, có hiệu quả từ 50-80% trong việc ngăn ngừa triệu chứng Covid-19 trong các thử nghiệm lâm sàng, thấp hơn tỷ lệ 90% của mRNA. Có rất ít dữ liệu cho thấy khả năng giúp người tiêm tránh nguy cơ lây lan bệnh, nhưng có những dấu hiệu cho thấy hiệu quả này có thể thấp hơn rất nhiều vaccine công nghệ mRNA.
"Bằng chứng từ thử nghiệm thực tế rất khó so sánh bởi chúng được thu thập vào các thời điểm khác nhau, ở các cộng đồng khác nhau, với mức độ lây nhiễm khác nhau và các biến thể nCoV khác nhau", phát ngôn viên của AstraZeneca nói. "So sánh dữ liệu vaccine rất phức tạp và phải tính đến nhiều yếu tố".
Công ty chỉ ra dữ liệu mới công bố từ Anh cho thấy hai liều vaccine AstraZeneca có hiệu quả từ 85-90% ngăn ngừa triệu chứng bệnh, theo Cơ quan Y tế Cộng đồng (PHE). Tỷ lệ này cao hơn mức 66,7% được tìm thấy trong các thử nghiệm lâm sàng. Tuy nhiên, chưa có dữ liệu về khả năng ngăn ngừa ca nhiễm không triệu chứng của loại vaccine này.
Là một quốc đảo ở Ấn Độ Dương, Seychelles đã tiêm chủng đầy đủ cho khoảng 65% dân số với hai loại vaccine AstraZeneca và Sinopharm, nhưng tỷ lệ ca nhiễm mới hàng tuần tăng nhanh trong tháng này, trong đó 37% là người đã tiêm đủ hai liều vaccine.
Đợt bùng phát mới khiến chính quyền buộc phải đóng cửa trường học, hủy các sự kiện thể thao và cấm tụ tập trong nhà. Trong số những người được tiêm chủng đầy đủ, 60% được tiêm vaccine Sinopharm và phần còn lại là vaccine AstraZeneca.
Ở Nam Mỹ, chiến dịch tiêm chủng của Chile sử dụng chủ yếu vavccine Sinovac. Nhưng quốc gia này ghi nhận số ca nhiễm mới hàng ngày giữa tháng 4 tăng gần gấp đôi so với một tháng trước, dù thời điểm đó 30% dân số đã được tiêm chủng. Chính quyền đã buộc phải phong tỏa toàn quốc vào cuối tháng 3.
Giới quan sát nhận định ngoài hiệu quả vaccine, việc áp đặt các biện pháp hạn chế quá chậm hoặc nới lỏng quá nhanh cũng là một phần nguyên nhân, cùng với tốc độ xét nghiệm chậm và khả năng tiếp cận cơ sở y tế hạn chế. Tỷ lệ lây nhiễm khác nhau của những biến chủng khác nhau cũng đóng có thể là tác nhân khiến dịch bùng phát khác nhau ở các quốc gia.
Nhân viên y tế đang mở hộp bảo quản vaccine Sinopharm của Trung Quốc tại bệnh viện Seychelles hồi tháng 1. Ảnh: AFP.
Điều rõ ràng là hầu hết các loại vaccine được phê duyệt đều giúp giảm nguy cơ bệnh nặng và tử vong vì Covid-19 và đây cũng là mục tiêu chính của vaccine. Hầu hết ca nhiễm mới ở Seychelles chỉ có triệu chứng nhẹ.
Helen Petousis-Harris, nhà tiêm chủng học tại Đại học Auckland, cho biết đây là bước đầu tiên quan trọng đối với hầu hết quốc gia chưa được tiếp cận vaccine mRNA. Sau khi sử dụng các loại vaccine hiện có để ngăn chặn các ca bệnh nặng, những quốc gia này có thể kiểm soát đại dịch bằng các loại vaccine mRNA, có thể ngăn nguy cơ lây nhiễm.
Các chuyên gia cho rằng vẫn còn nhiều điều chưa rõ về hiệu quả của vaccine, khi một số người tiêm chủng đầy đủ vẫn nhiễm bệnh, dù sử dụng vaccine mRNA. Giới khoa học cũng chưa biết đầy đủ về hiệu quả của vaccine đối với các biến chủng nCoV.
Petousis-Harris cho rằng thế giới cuối cùng vẫn cần phát triển các loại vaccine mới hoặc nâng cấp các phiên bản vaccine hiện tại để đánh bại đại dịch. Một số nhà phát triển vaccine đang nghiên cứu vaccine dạng xịt mũi, nhằm ngăn virus bám vào đường hô hấp.
"Chúng ta đã có một số loại siêu vaccine ngoài mong đợi. Chúng ta đã học được rất nhiều thứ, vì vậy hãy nghĩ đến những loại tiếp theo sẽ như thế nào", bà nói.
Thanh Tâm (Theo Bloomberg)