Đến Bắc Hà, không ai không ghé thăm dinh thự của Hoàng A Tưởng nằm biệt lập giữa trung tâm thị trấn. Ngôi nhà quyền lực nhất vùng Tây Bắc một thời.
Dinh Hoàng A Tưởng được xây dựng theo lối kiến trúc Á - Âu với bố cục hình chữ nhật liên hoàn khép kín. Chủ nhân của nó là hai cha con Hoàng Yến Chao, Hoàng A Tưởng người Tày nhưng cai trị một vùng có tới 70% là dân tộc Mông nên vẫn được dân gọi là "vua”.
Ngôi nhà quyền lực nhất xứ Bắc Hà trước năm 1945 nay được quét vôi lại.
Trước năm 1945, Bắc Hà là xã hội thuộc địa nửa phong kiến, có giai cấp thống trị và bị trị, người bóc lột và kẻ bị bóc lột, trong đó tầng lớp bóc lột là các thổ ti. Trong suốt thời gian trị vì, được thực dân Pháp ủng hộ, cha con Hoàng Yến Chao - Hoàng A Tưởng ra sức bóc lột nhân dân, chiếm giữ các vùng đất màu mỡ, bắt dân bản phục dịch hầu hạ nộp các hiện vật có giá trị, đồng thời độc quyền bán muối, hàng tiêu dùng, khai thác lâm thổ sản, thuốc phiện và lương thực, thực phẩm cho các đồn binh Pháp và bọn tay sai.
Cơ ngơi bề thế được Hoàng A Tưởng xây dựng vào năm 1914. Chọn đất, hướng nhà, kiến trúc do hai kiến trúc sư người Pháp và Trung Quốc thiết kế và trực tiếp thi công. Địa điểm được chọn theo thuyết phong thuỷ trên một quả đồi rộng hướng đông nam, đằng sau và hai bên phải trái có núi, phía trước có suối và núi "mẹ bồng con". Địa hình tổng thể có thế "sơn thuỷ hữu tình".
Căn nhà hai tầng bề thế và quyền lực nay là điểm du lịch hấp dẫn nhất nhì Bắc Hà.
Sâu vào trong là nhà chính. Hai bên trái, phải là nhà phụ, trước là bức bình phong, giữa là sân trời. Vào dinh phải bước lên mấy bậc cầu thang từ hai bên lại, rồi tới phòng chờ, sau đó mới bước vào khoảng sân rộng. Nhà chính hai tầng có diện tích 420 m². Các cửa nhà hình vòm. Hành lang có lan can. Bốn gian hai bên phải trái của cả hai tầng là nơi sinh hoạt gia đình. Gian giữa cả hai tầng dùng làm nơi hội họp. Mặt chính trang trí bằng nhiều hoạ tiết công phu. Hai bên phải và trái có đắp nổi hai câu đối với nội dung chúc gia đình dòng họ hiển vinh... Tổng diện tích toàn khu nhà lên tới 4.000 m². Ngôi nhà hoàn thành vào năm 1921.
Gần 100 năm tồn tại với thời gian, ngôi nhà phủ rêu phong vẫn uy nghi nổi bật giữa thị trấn. Ánh nắng rực rỡ xiên qua những ô cửa, hành lang, những lỗ châu mai nhưng căn phòng vẫn mang màu sắc ảm đạm, âm u. Dinh Hoàng A Tưởng ngày nay được quét vôi lại màu vàng rực rỡ và sửa sang khiến cả dinh thự mất đi màu sắc rêu phong thâm trầm. Nhưng dù đã được "tô màu" mới, căn nhà làm nơi cho khách đến tham quan, không người ở vẫn bao trùm cảm giác ma quái và thiếu khí người. Đi qua những dãy hành lang dài hun hút, khách giàu trí tưởng tượng sẽ thấy được nhiều cảnh một thời xa xưa, cảnh đòn roi người hầu dưới sân, cảnh các bà hai bà ba đi lại trong phòng, tiếng rít thuốc phiện trong làn khói mù mịt ở căn phòng nhỏ… Ba cây mộc ở sân sau tỏa hương ma mị, khiến cho ngôi nhà chỉ mới nhá nhem đã vắng bóng người và trong đêm trở thành bóng đen khổng lồ u ám ít người dám ghé tới.
Dinh Hoàng A Tưởng màu cũ và màu mới. Những người từng đến thăm dinh vài năm trước sẽ thích màu u tịch, thâm trầm xưa cũ của ngôi nhà hơn màu vàng hiện nay.
Ngôi nhà từng quyền lực bậc nhất trên đỉnh cao nguyên trắng này mang trong mình nhiều câu chuyện và những vị khách phương xa ghé thăm sẽ nghe với nhiều phiên bản khác nhau. 100 năm lịch sử chứng kiến, dinh Hoàng A Tưởng là hình ảnh rõ nét nhất cho một thời quyền lực xa xưa.
Bài và ảnh: Lam Linh