Sự căng thẳng cũng là một phần của bầu không khí đó. Căng thẳng không chỉ là cảm xúc của các vị bộ trưởng, mà còn với cả các đại biểu Quốc hội. Các bộ trưởng căng thẳng vì không biết tỷ lệ phiếu của mình sẽ như thế nào. Đối với họ, việc lấy phiếu tín nhiệm tiềm ẩn rủi ro không chỉ làm mất uy tín, mà còn làm mất cả chức quyền. Các đại biểu thì lo không biết bỏ phiếu thế nào cho chính xác. Nếu các vị đại biểu đánh giá một đằng mà cảm nhận của cử tri lại theo một nẻo thì không dễ giải trình với cử tri. Rủi ro bị mất uy tín ở đây cũng hoàn toàn không nhỏ.
Chính vì vậy, khi kết quả lấy phiếu tín nhiệm được công bố, tất cả mọi người đều thở phào nhẹ nhõm. Không quan chức nào bị “điểm liệt”. Và tỷ lệ phiếu cho các vị đã phản ánh khá chính xác, khách quan sự tín nhiệm mà họ đang có (từ phía đại biểu Quốc hội).
Tín nhiệm và bất tín nhiệm là nền tảng để vận hành chế độ trách nhiệm chính trị. Thực ra, chế độ trách nhiệm này đòi hỏi các quan chức (chính trị) phải có được sự tín nhiệm của nhân dân hoặc của những người đại diện cho nhân dân. Còn tín nhiệm thì còn chức quyền, hết tín nhiệm thì hết chức quyền.
Khi một quan chức tuyên bố sẵn sàng chịu trách nhiệm chính trị trước Quốc hội thì điều đó có thể hiểu như sau: "Nếu Quốc hội không tín nhiệm, tôi sẵn sàng từ chức".
Sự tín nhiệm của nhân dân là điều kiện quan trọng nhất đối với chế độ trách nhiệm chính trị. Đây cũng là điều kiện quan trọng nhất bảo đảm tính chính danh, tính hợp pháp của quyền lực chính trị. Tuy nhiên, đo đếm sự tín nhiệm của nhân dân khá khó khăn và tốn kém về mặt kỹ thuật. Thông thường, người ta phải tổ chức tổng tuyển cử hoặc trưng cầu dân ý để làm được điều này. Cách ít tốn kém hơn là đòi hỏi các quan chức chính trị phải có được sự tín nhiệm của các vị dân biểu. Lấy phiếu tín nhiệm và bỏ phiếu tín nhiệm chính là cách làm thứ hai này.
Cách làm thứ hai không phải là không có rủi ro. Rủi ro dễ nhận thấy nhất là: sự tín nhiệm của các vị dân biểu chưa chắc đã là sự tín nhiệm của nhân dân; sự bất tín nhiệm của các vị dân biểu cũng chưa chắc đã là sự bất tín nhiệm của nhân dân.
Để vượt qua rủi ro này, luật pháp nhiều nước cho phép đưa vấn đề trách nhiệm chính trị ra toàn dân xem xét. Trong trường hợp này, luật pháp cho thủ tướng quyền giải tán nghị viện để tổ chức bầu cử lại. Nếu người dân vẫn bầu lại cho thủ tướng, hay đảng của thủ tướng, thì cũng có nghĩa là thủ tướng hoặc chính phủ đã vượt qua được sự bất tín nhiệm của nghị viện. Cựu thủ tướng Nhật Bản Koizumi đã làm điều nói trên khi dự án tư nhân hoá hệ thống viễn thông Nhật Bản của ông bị Quốc hội bác bỏ. Tất nhiên, trong trường hợp nhân dân không bầu lại cho đảng của thủ tướng thì sự bất tín nhiệm của nhân dân và của nghị viện đã hoàn toàn trùng hợp.
Tại Việt Nam, cơ chế xác nhận sự tín nhiệm của nhân dân theo cách nói ở trên vẫn chưa được quy định. Mặc dù gần đây, việc các cơ quan quyền lực nhà nước phải kiểm soát lẫn nhau đã được ghi nhận trong Hiến pháp năm 2013. Và bởi vì, sự tín nhiệm của các đại biểu đang là điều kiện duy nhất để các quan chức hành pháp tiếp tục nắm giữ quyền lực, nên điều quan trọng nhất là phải bảo đảm rằng các vị dân biểu phản ánh đúng ý chí, nguyện vọng của nhân dân. Mà như vậy thì các vị dân biểu bắt buộc phải tham vấn được ý kiến của cử tri trước khi bỏ phiếu tín nhiệm các quan chức hành pháp.
Cũng tại trang báo này, hơn một năm trước tôi đã trình bày một băn khoăn của mình, là kỹ năng tham vấn ý kiến nhân dân, đối thoại với người dân không phải điểm mạnh của phần lớn cán bộ nói chung, và đại biểu dân cử nói riêng. Lý do quan trọng nhất: kỹ năng ấy không phải là một tiêu chuẩn để đánh giá, lựa chọn và đề bạt cán bộ. Cũng chưa có một chương trình đào tạo chính thức nào dành cho lãnh đạo về kỹ năng thương thuyết, đối thoại, tham vấn người dân. Đó là điều cần được giải quyết ngay.
Chúng ta phải coi việc bỏ phiếu tín nhiệm như là một công cụ để quyền lực lập pháp kiểm soát quyền lực hành pháp. Có như thế, việc làm này mới có ý nghĩa.
Việc lấy phiếu tín nhiệm được tổ chức một lần vào giữa nhiệm kỳ cũng là hợp lý. Bởi nếu việc này được tổ chức quá thường xuyên sẽ rất rủi ro cho nền quản trị quốc gia. Rõ ràng các quan chức hành pháp sẽ không ai dám quyết đáp, không ai dám ban hành những quyết định khó khăn nhưng cần thiết, bởi họ sẽ không có cơ hội nào để giải trình với Quốc hội trước khi bị lấy phiếu tín nhiệm.
Nguyễn Sĩ Dũng