Bản dịch tiếng Việt cuốn sách vừa đoạt giải C giải Sách quốc gia 2020 do Hội Xuất bản Việt Nam tổ chức. Tác phẩm mang tham vọng kể câu chuyện trọn vẹn về gen, lần theo dấu vết từ thuở sơ khai đến những viễn tưởng được mở ra nhờ thành tựu khoa học mới. Nhưng đó không chỉ là câu chuyện về gen, mà còn về bản chất sáng tạo của sự sống - nhìn từ đơn vị nhỏ nhất đến toàn bộ mạng lưới vĩ đại, mà chúng ta luôn khát khao được hiểu, thậm chí được làm chủ.
Bìa sách "Gen: Lịch sử và tương lai nhân loại". Ảnh: Omega.
Gen không chỉ là niềm đam mê trong ống nghiệm của những nhà khoa học, mà còn là lịch sử và số phận của nhân loại. Tác giả Siddhartha Mukherjee viết trong đoạn mở đầu: "Gen lan tỏa vào những diễn ngôn liên quan đến chủng tộc, phân biệt chủng tộc và 'trí thông minh chủng tộc', mang đến những giải đáp ngỡ ngàng cho một vài câu hỏi hệ trọng nhất nảy ra xuyên suốt những lãnh địa chính trị và văn hoá của chúng ta. Nó sắp xếp lại nhận thức của chúng ta về tính dục, bản sắc và lựa chọn, bằng cách ấy soi xét tận trung điểm của một vài vấn đề bức thiết nhất trong thế giới cá nhân của mỗi chúng ta."
Với lượng kiến thức đồ sộ, tác phẩm được trình bày như một thiên tiểu thuyết phiêu lưu. Trong đó, mỗi nhà khoa học là một thám tử lôi kéo người đọc vào cuộc truy lùng mảnh ghép bí ẩn về "gen". Sách bắt đầu từ Darwin với hải hành 5 năm khám phá Nam Mỹ, đi qua những quần thể động vật riêng biệt mà từ đó khiến ông nảy ra ý tưởng chấn động về tiến hoá. Rồi đến Gregor Mendel - tu sĩ miệt mài lai giống hàng chục ngàn cây đậu và tìm ra định luật biến ông thành "cha đẻ của di truyền hiện đại". Sách đề cập đến tội ác diệt chủng lịch sử của Đức Quốc Xã mà cái gốc của nó - "thuyết ưu sinh" - là niềm tin rằng quyền tồn tại và để lại nòi giống chỉ dành cho những dòng màu ưu việt.
Có khi, tác giả cho phép người đọc nhìn cận cảnh những phòng thí nghiệm ruồi giấm hay tái tổ hợp DNA với thông tin khoa học lý thú - dù không dễ hiểu, rồi những chấn động lịch sử xuất phát từ những khám phá mới về gen... Lối viết duyên dáng, hài hước dẫn dắt người đọc qua hơn 800 trang sách. Câu chuyện về gen tạm dừng ở thành tựu mới nhất của nhân loại: những phương pháp giúp biên tập và sửa đổi hệ gen người. Tác phẩm khép lại với câu hỏi: liệu chúng ta có quyền (và đủ sức) để trở thành đấng tạo hoá của chính mình, liệu việc tỏ tường trọn vẹn cái tôi được đúc kết từ gen của mình và biến đổi nó tuỳ ý - sẽ mở ra và đóng lại những cánh cửa nào cho nhân loại.
Tam Kỳ