Năm 2001, khi đang bế đứa con thứ hai, ông Nguyễn Thanh Đức, 51 tuổi, ở phường 2, quận Bình Thạnh, thấy cán bộ phường cầm sổ sách, thước đo, đi lại dọc hẻm rộng gần 3 m trước cửa nhà. Họ chỉ trỏ, đánh dấu hành lang, ghi chép vào sổ rồi rời đi. Nhìn cảnh tượng này, ông Đức và cả xóm hơn chục nóc nhà hồ hởi vì trước đó nghe báo đài nói rạch sẽ được cải tạo. Nhưng từ đó đến nay, dự án chỉ nằm trên giấy, người dân hai bên rạch phải sống trong ô nhiễm.
Ông Nguyễn Thanh Đức đứng nhìn con kênh ô nhiễm. Ảnh: Hà An.
Ông Đức kể những năm 1990, dòng nước rạch Xuyên Tâm trong xanh, nhìn thấy tận đáy. Hồi nhỏ, ông cùng lũ bạn quanh xóm bơi men theo bờ kênh tắm mát. Chiều đến, nhóm trẻ chèo ghe đi hái dừa, bẫy chim tới tận khu vực Cầu Sơn. Hai bên dòng kênh cây xanh rì rào, gió thổi lồng lộng mát rượi.
Dòng kênh bắt đầu ô nhiễm khi người dân chuyển đến sống ngày càng đông. Những căn nhà "chống nạng" được dựng lên nằm xiêu vẹo, bên trên quây tôn hoen rỉ, mục nát. Nhà vệ sinh, nơi giặt giũ, nấu nướng... được người dân tận dụng mọi khoảng không cơi nới, đổ mọi chất thải xuống kênh. "Cảm giác con kênh bị thu hẹp dần bởi nhà cửa, rác thải", ông Đức nói.
Rác đổ xuống kênh chủ yếu chai lọ, áo quần cũ, xác động vật... Khi nước ròng, mặt kênh trơ đáy lộ nhiều vật dụng nằm lẫn trong lớp bùn đen kịt. Chất thải từ nhà vệ sinh các gia đình xả thẳng xuống nước. Giữa trời trưa nắng, mùi xú uế bốc lên nồng nặc. Căn nhà của ông Đức thậm chí không trổ cửa sổ để tránh mùi hôi nhưng vẫn không ngăn được.
Cách nhà ông Đức bằng cây cầu liên phường, bà Năm Hường, ở phường 15, quận Bình Thạnh, cầm cây quạt tay ngồi trước hẻm giữa cái nắng 37 độ C giữa buổi trưa. Không chịu nổi oi bức trong căn nhà rộng 45 m2 lợp mái tôn, hơn tuần nay bà Hường lấy con hẻm nhỏ trước nhà làm nơi tránh nóng. Gần 20 năm từ khi nghe thông tin con kênh cải tạo, bà và cả xóm vui mừng nhưng dự án nằm im, không thấy động tĩnh.
Người dân sống hai bên xả rác thải xuống dòng kênh. Ảnh: Hà An.
Người phụ nữ gần 70 tuổi sống bên dòng kênh từ trước năm 1975 kể, con kênh từng rất đẹp và sạch, có bến đò đón đưa học sinh tới trường. Buổi chiều bà con thường ra bờ kênh ngồi hóng mát, trò chuyện. Rồi rác thải từ nơi khác đổ về, người dân thấy ô nhiễm nên cứ vứt rác xuống vì nghĩ dòng nước đã bẩn sẵn, có giữ gìn cũng khó thay đổi được.
"Dân ở đây chủ yếu làm nghề lao động tự do, người buôn bán từ nơi khác tới thuê, ý thức gìn giữ môi trường chưa cao nên con kênh ngày một ô nhiễm", bà kể và mong muốn được sớm di dời vì không chịu nổi mùi hôi bốc lên khi nước ròng. Có thời điểm con rạch được báo chí miêu tả là nơi "ô nhiễm nhất thành phố", thường được đại biểu đưa ra chất vấn tại kỳ họp HĐND TP HCM.
Gia đình ông Đức, bà Hường là hai trong số hơn 1.600 hộ dân bị ảnh hưởng trong dự án cải tạo rạch Xuyên Tâm được UBND TP HCM phê duyệt từ tháng 5/2002, giao Khu quản lý đường sông (thuộc Sở Giao thông Vận tải) thực hiện với kinh phí khoảng 123 tỷ đồng thời điểm đó. Tuy nhiên dự án sau đó không được thực hiện.
Đến tháng 8/2015, Sở Kế hoạch và Đầu tư kiến nghị UBND thành phố phê duyệt dự án mới, kinh phí lên tới 5.100 tỷ đồng, thực hiện trong 5 năm. Con rạch thay vì nạo vét, cải tạo, làm đường hai bên như dự án trước, sẽ được đầu tư thêm khu đô thị thông minh thay thế khu nhà ổ chuột... Nghe thuyết trình nhiều người dân khấp khởi mừng thầm vì môi trường sống sẽ cải thiện, nhưng sau đó dự án được đánh giá không khả thi nên chưa thực hiện.
Rạch Xuyên Tâm chảy qua quận Bình Thạnh nhìn từ trên cao. Ảnh: Quỳnh Trần.
Mới đây, công trình cải tạo rạch Xuyên Tâm một lần nữa được khởi động khi Ban quản lý dự án đầu tư xây dựng hạ tầng đô thị TP HCM (chủ đầu tư) cho biết hồ sơ đề xuất đầu tư dự án đã hoàn tất. Ban sẽ trình HĐND thành phố thông qua chủ trương đầu tư trong kỳ họp tới.
Dự án có kinh phí 9.300 tỷ đồng, nạo vét tuyến rạch Xuyên Tâm dài 6,2 km từ kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè đến sông Vàm Thuật cùng 3 tuyến nhánh dài gần 2 km gồm nhánh cầu Sơn, Bình Triệu và Bình Lợi; làm đường 2 bên; hệ thống thu gom nước thải trên phạm vi 700 ha... Kinh phí xây dựng ước tính 4.500 tỷ đồng, còn lại là tiền giải phóng mặt bằng.
Theo ông Nguyễn Hoàng Anh Dũng, Phó giám đốc Ban quản lý dự án đầu tư xây dựng hạ tầng đô thị TP HCM, dự án sẽ khởi công và hoàn thành trong giai đoạn 2021-2025. Tiến độ dự án nhanh hay chậm phụ thuộc rất lớn vào việc đền bù giải phóng mặt bằng các hộ dân bị ảnh hưởng hai bên tuyến rạch.
Về phía địa phương, ông Hồ Phương, Phó chủ tịch UBND quận Bình Thạnh cho biết, trong khi chờ đợi nguồn vốn triển khai dự án, để giảm bớt ô nhiễm, quận giao các phường tổ chức vớt rác, khơi thông những vị trí ô nhiễm nặng. Tuy nhiên, lượng rác quá lớn, dòng kênh trải dài nhiều km nên khó làm thường xuyên vì nguồn kinh phí hạn chế.
"Chúng tôi sẽ gắn camera giám sát, vận động người dân không xả rác ra kênh", ông Phương nói và cho biết địa phương muốn dự án sớm triển khai để tuyến kênh được hồi sinh, đáp ứng mong mỏi của người dân gần 20 năm chờ đợi.
Hà An