Đầu thập niên 1930, Margaret Mitchell - một nữ phóng viên ở Atlanta - viết thiên truyện thời Nội chiến Mỹ. Cuốn sách, lấy tên Cuốn theo chiều gió, bán được một triệu bản trong tháng đầu tiên, trở thành hiện tượng thương mại và văn hóa. Sau đó, sách được nhà sản xuất phim David O. Selznick mua lại với giá 50.000 USD.
Phim chuyển thể ra mắt năm 1939, giành tám trên 13 đề cử Oscar, bao gồm cả "Phim hay nhất" và "Nữ diễn viên phụ xuất sắc" cho Hattie McDaniel - người Mỹ gốc Phi đầu tiên giành giải thưởng này. Chuyện tình giữa chàng Rhett Butler và nàng Scarlett O’Hara trên bối cảnh đồn điền Atlanta đã chiếm trọn trái tim khán giả. Không những thế, phim là minh chứng cho vinh quang của kỹ thuật quay màu technicolor với những cảnh quay công phu và mê hoặc. Cùng những câu thoại kinh điển đi vào lòng người, Cuốn theo chiều gió trở thành một trong những bộ phim nổi tiếng cũng như ăn khách nhất trong lịch sử điện ảnh.
>>> Xem: ‘Gone with the Wind’ - gần 80 năm, gió vẫn thổi
Cảnh cô chủ và người hầu trong "Cuốn theo chiều gió". Video: youtube.
Tuy nhiên, mới đây, dịch vụ trực tuyến HBO Max thông báo gỡ phim khỏi danh mục của họ, nêu lý do tác phẩm có một số tình tiết, quan điểm thể hiện sự phân biệt chủng tộc. Động thái này diễn ra khi những cuộc biểu tình của người da màu đang lan trên diện rộng sau cái chết của George Floyd. John Ridley - biên kịch đoạt giải Oscar với phim 12 Years a Slave - cũng viết một bài báo trên Los Angeles Times, yêu cầu dừng chiếu phim. "Tác phẩm tôn vinh chế độ nô lệ, phớt lờ sự tàn ác và gieo rắc những định kiến đau lòng về người da màu", Ridley viết.
Những nhận xét của Ridley không phải là cái nhìn mới về Cuốn theo chiều gió. Từ khi ra đời, tác phẩm chuyển thể đã vấp phải những phản đối vì cách thể hiện người da đen trên màn ảnh. Theo nhà báo Leonard J. Leff của tờ Atlantic, phản đối ban đầu chủ yếu đến từ người da đen. Họ không hài lòng với việc bị thể hiện hai chiều: hài lòng hầu hạ người da trắng như quản gia Pork (Oscar Polk) hay xảo quyệt như Prissy (Butterfly McQueen). Bộ phim cũng giữ nguyên từ "nigger" (tạm dịch: mọi) trong tiểu thuyết gốc, dù từ này mang tính xúc phạm với người da đen.
Chiến thắng của Hattie McDaniel cho vai vú em Mammy trong phim cũng gây phân rẽ. Theo Biography, thành tựu của bà bị chính cộng đồng người da đen thời đó tẩy chay, vì bà đẩy mạnh khuôn mẫu những người da đen chỉ biết hạ mình làm tôi tớ trên màn ảnh.
Theo dòng thời gian, cùng bối cảnh chính trị thay đổi của nước Mỹ, chủ đề sắc tộc trong Cuốn theo chiều gió càng được chú ý hơn câu chuyện tình cảm.Trong một cuộc khảo sát tại đại học Georgetown do trang NPR thực hiện nhân dịp kỷ niệm 75 năm phát hành bộ phim, một sinh viên tên Mike Minahan phát biểu: "Mọi thứ về bộ phim chỉ tôn vinh chủ nghĩa nô lệ".
Năm 2017, sau cuộc biểu tình Unite the Right của những người theo chủ nghĩa thượng đẳng da trắng ở Virginia, rạp Orpheum ở Memphis cho biết họ sẽ ngừng chiếu bộ phim sau 34 năm liên tiếp. Chủ tịch của rạp cho biết họ không thể chiếu một tác phẩm có tính chất nhạy cảm với phần lớn dân cư địa phương.
Clark Gable và Vivien Leigh trong cảnh phim "Gone with the Wind" năm 1939. Ảnh: Warner Brothers.
Trong bối cảnh hiện nay, khi phim bị gỡ bỏ vì vấn đề chủng tộc, một bộ phận cho rằng cần đối xử công bằng với tác phẩm kinh điển đã góp phần không nhỏ định hình văn hóa Mỹ. Các báo như Time và Vulture cho rằng cần đặt cốt truyện trong bối cảnh ra đời của bộ phim. Theo Alyssa Rosenberg của Washington Post, dù Cuốn theo chiều gió thời nay không còn được coi là một tác phẩm tiêu biểu hay mang tính giáo dục cao, nó vẫn không nên bị xóa hẳn khỏi lịch sử văn hóa. Theo cây bút này, nếu chỉ nhìn nhận phim dưới góc độ sắc tộc, khán giả thời nay sẽ vô tình bỏ qua những chi tiết về các nhân vật như Scarlett O’Hara và Rhett Butler.
Điều khiến Scarlett (Vivien Leigh) trở thành một nhân vật nữ mang tính biểu tượng của Cuốn theo chiều gió không phải vì cô đương nhiên chấp nhận những quan điểm của tầng lớp chủ nô, ngược lại Scarlett nhận ra thói đạo đức giả và tự lừa dối bản thân của tầng lớp này. Không những vậy, Scarlett liên tục thách thức những khuôn phép của một phụ nữ quý phái, dù khiến mọi người khinh ghét. Tính tình ích kỷ nhưng đầy nghị lực và quyết tâm của Scarlett biến cô thành một nhân vật phản-chính diện, quyết nắm số phận trong tay chứ không dựa dẫm vào ai, hiếm thấy trên màn ảnh Mỹ thời điểm đó.
Điều khiến Rhett Butler (Clark Gable) trở thành một anh hùng lãng mạn hấp dẫn là trong phần lớn phim, anh khuyến khích Scarlett nổi loạn chống lại những lý tưởng của giai cấp trong khi mọi người khác khuyến khích cô tuân thủ. Cao trào của bộ phim đến khi Scarlett nhận ra rằng cô chưa bao giờ thực sự yêu Ashley Wilkes (Leslie Howard), một con người mơ mộng nhưng yếu đuối, một sản phẩm của chế độ chủ nô miền Nam.
Theo Hollywood Reporter, khi bị chính những người cùng cộng đồng phản đối vai vú em, diễn viên da màu Hattie McDaniel đáp trả: "Tôi thà đóng người hầu còn hơn làm một người hầu". Quyết tâm theo đuổi nghiệp diễn dù chỉ qua những vai nhỏ, McDaniel cũng góp phần truyền cảm hứng cho nghệ sĩ da đen của thế hệ sau. Khi lên nhận giải Oscar "Nữ phụ xuất sắc" cho phim Precious, nữ diễn viên người Mỹ gốc Phi Mo’Nique cảm ơn Hattie McDaniel, "vì đã chịu đựng tất cả, để giờ tôi không phải chịu đựng nữa".
Khi sự thức tỉnh về màu da đang là chủ đề nóng trên nước Mỹ, việc tác phẩm kinh điển như Cuốn theo chiều gió chịu cái nhìn mang tính chính trị hơn là không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, khác với các di tích lịch sử về quân Liên minh miền Nam trong Nội chiến đang bị dỡ bỏ khắp nước Mỹ, Cuốn theo chiều gió là một tác phẩm hư cấu. Phim đưa ra một câu chuyện giả tưởng từ góc nhìn của người da trắng về nước Mỹ trong và sau Nội chiến. Khi Scarlett O’Hara dứt khỏi ảo tưởng về Ashley ở cuối phim, tác phẩm cũng cho khán giả cơ hội để dứt khỏi cái nhìn của thời quá khứ mà hướng tới tương lai, như câu nói của Scarlett O’Hara: "Dù sao, mai là một ngày khác".
Phương Hà