Sau dịch cúm Tây Ban Nha, thế giới đã hiểu thêm về các loại virus, chữa được nhiều bệnh, tạo ra các loại vaccine hiệu quả, có các phương thức liên lạc tức thời và chuẩn bị mạng lưới y tế công cộng tỉ mỉ. Thế nhưng thế giới vẫn chật vật đối phó Covid-19, đã khiến hơn 3,7 triệu người nhiễm và gần 260.000 người chết.
Giống như năm 1918, một lần nữa mọi người lại nghe thấy những hứa hẹn, trấn an, mâu thuẫn với thực tế là các bệnh viện và nhà xác quá tải trong khi tài khoản ngân hàng cạn kiệt. Năm 1918, không ai được tiêm vaccine hay có thuốc đặc trị khi dịch cúm tàn phá thế giới và giết hơn 50 triệu người. Các nhà khoa học hiện giờ cũng chưa phát triển được vaccine cho Covid-19.
Bệnh nhân cúm được điều trị tại bệnh viện ở Washington năm 1918. Ảnh: Library of Congress.
Khoa học hiện đại đã giúp thế giới nhanh chóng xác định được nCoV, lập bản đồ gene và phát triển kit xét nghiệm - những kiến thức không ai có vào năm 1918. Điều đó giúp nhiều người có cơ hội tránh lây nhiễm hơn, ít nhất là ở các quốc gia đã triển khai xét nghiệm nhanh chóng.
Nhưng cách để tránh lây nhiễm và phải làm gì khi bị bệnh không có nhiều thay đổi. Hai Tổng thống Mỹ ở cả hai thời kỳ cũng đều không nhìn nhận mối đe dọa nghiêm túc trong giai đoạn đầu. Trump ban đầu chỉ cho rằng Covid-19 như "cúm mùa" và "sẽ biến mất một cách diệu kỳ". Các nhà sử học nói rằng Tổng thống Woodrow Wilson không công khai nói về dịch cúm Tây Ban Nha, dù lượng lớn người Mỹ tử vong và chính ông cũng nhiễm virus.
Một số chuyên gia cho rằng cúm Tây Ban Nha khởi phát từ Đông Á, khu vực có nhiều bệnh lây truyền từ động vật sang người. Claude Hannoun, chuyên gia hàng đầu về dịch cúm năm 1918 của Viện Pasteur, nhận định loại virus nhiều khả năng khởi phát từ Trung Quốc. Sau đó, nó biến đổi ở Mỹ và từ đó lan sang Pháp và khắp châu Âu. Trong khi đó, nhà khoa học chính trị Andrew Price-Smith trích dẫn tài liệu lưu trữ của Áo cho thấy bệnh cúm bắt đầu ở Áo vào đầu năm 1917. Năm 2014, nhà sử học Mark Humphries lập luận rằng việc huy động 96.000 lao động Trung Quốc làm việc sau chiến tuyến của Anh và Pháp trong Thế chiến I có thể là nguồn gốc của đại dịch.
Có một điều rõ ràng: Mặc dù có tên gọi như vậy, dịch này không khởi phát từ Tây Ban Nha. Trong bối cảnh Thế chiến I, các nước tham chiến đã chặn tin tức về dịch bệnh, khiến Tây Ban Nha, nước trung lập, là bên đầu tiên công khai ca nhiễm.
Giống như Covid-19, đại dịch năm 1918 xuất phát từ một loại virus đường hô hấp truyền từ động vật sang người, John M. Barry, tác giả một cuốn sách về cúm Tây Ban Nha, nói. "Cách biệt cộng đồng", rửa tay và đeo khẩu trang cũng là biện pháp kiềm chế dịch hàng đầu thời đó.
Những lời khuyên thời đó vẫn đúng vào thời điểm hiện giờ. "Nếu nhiễm virus, hãy ở nhà, nghỉ ngơi trên giường, giữ ấm, uống nước ấm và tránh di chuyển cho đến khi hết triệu chứng", John Dill Robertson, ủy viên y tế Chicago nói năm 1918. "Sau đó, hãy tiếp tục cẩn thận, vì mối nguy hiểm lớn nhất là phát bệnh viêm phổi hoặc một số loại bệnh khác sau khi hết cúm".
Nhưng cũng có sự khác biệt rõ rệt giữa virus năm 1918 và 2020. Trong khi Covid-19 chủ yếu ảnh hưởng người già, cúm Tây Ban Nha đặc biệt nguy hiểm với những người khỏe mạnh trong độ tuổi 20 - 40, nhiều lính Mỹ và châu Âu đã nhiễm bệnh.
Đây là điều nghịch lý vì người ở độ tuổi này thường có hệ miễn dịch tốt. Nhưng chính hệ miễn dịch đã "phản bội" họ. Chúng phản ứng quá mức, tiết ra chất chống lại cơ thể. "Hệ miễn dịch triển khai mọi vũ khí nó có để chống virus", Barry nói. "Chiến trường là phổi và phổi bị phá hủy trong trận chiến đó".
Khoảng 675.000 người Mỹ đã chết vì cúm Tây Ban Nha. Trong số những người tử vong có Friedrich Trump, ông nội của Tổng thống Trump. Các lãnh đạo Anh, Đức, Mỹ và vua Tây Ban Nha cũng nhiễm cúm Tây Ban Nha nhưng bình phục.
Nhưng những người chịu ảnh hưởng nặng nề là người nghèo, chen chúc trong các khu nhà đông đúc, phương tiện công cộng và các nhà máy nóng nực. Họ không thể tuân thủ khuyến cáo năm 1918 của tổng y sĩ Mỹ Rupert Blue: "Tránh xa đám đông và những nơi ngột ngạt hết mức có thể. Mở cửa sổ để giữ cho phòng thông thoáng là điều hết sức quan trọng. Hãy cố gắng hít thở càng nhiều không khí trong lành càng tốt".
Nhân viên y tế di chuyển bệnh nhân ở Rome ngày 2/5. Ảnh: Reuters.
Năm 1918, tổng y sĩ Mỹ nhấn mạnh "người có triệu chứng nhẹ vẫn có thể gây nguy hiểm rất nghiêm trọng cho người khác". Các nhà khoa học hiện tại cho biết lượng lớn người nhiễm nCoV thể lây virus cho người khác dù không có triệu chứng.
Blue cũng khuyến cáo người dân chỉ lấy thuốc từ bác sĩ có uy tín. Dù vậy, các bác sĩ không phải lúc nào cũng đúng, nhiều phương pháp điều trị bất thường đã xuất hiện. Một bác sĩ khuyến cáo mọi người nên ngửi axit boric và bột nở để rửa mũi. Những người khác kê những loại chất chưa được kiểm chứng. Nhiều "mẹo" thất thiệt như giữ ấm bàn chân, ăn đường nâu, chà hành tây lên ngực được lan truyền với quan niệm rằng chúng giúp tránh lây nhidiêễm.
"Thời đó không có Tony Fauci", Barry nói, nhắc đến nhà miễn dịch học liên bang, người thường cung cấp kiến thức khoa học trong các buổi họp báo của Nhà Trắng. Tuy nhiên, vẫn có nhiều tin đồn sai sự thật được lan truyền thời Covid-19.
Một số người tung tin Covid-19 bùng phát vì sự phát triển mạng 5G, giống như từng có tin đồn sóng vô tuyến gây ra bệnh cúm năm 1918. Hàng chục tháp viễn thông Anh đã bị phá hoại. Trên Facebook và Twitter, một loạt "mẹo" giả được chia sẻ như dùng mấy sấy thổi khí nóng lên mũi, bôi thuốc mỡ lên mũi hay uống vodka có thể giúp tránh lây nhiễm.
Tháng 9/1918, khi đợt bùng phát cúm Tây Ban Nha thứ hai diễn ra ở Mỹ, giám đốc y tế công cộng Philadelphia phớt lờ lời khuyên của cố vấn, cho phép một cuộc diễu hành lớn diễn ra ở thành phố để gây quỹ cho phe Đồng minh trong Thế chiến I. Chỉ trong vòng 72 giờ sau cuộc diễu hành, tất cả bệnh viện tại Philadelphia chật kín bệnh nhân cúm Tây Ban Nha. Đây được gọi là cuộc diễu hành chết chóc nhất thế giới.
Khi các quan chức khẳng định không có gì đáng báo động, người Mỹ chứng kiến nhiều người hàng xóm qua đời và thi thể được chôn trong các mộ tập thể. Người dân không còn tin vào lời trấn an "đây chỉ là bệnh cúm thôi" của các quan chức.
San Francisco thời đó đã phong tỏa 6 tuần, bắt buộc người dân đeo khẩu trang và phạt tù người không tuân thủ. Các biện pháp nghiêm ngặt giúp họ có tỷ lệ tử vong thấp hơn các thành phố khác. Nhưng họ đã nới lỏng phong tỏa quá sớm vào tháng 11/1918. Tháng 12/1918, hàng nghìn ca mới xuất hiện, số người chết ở San Francisco tăng hơn 1.000.
Bài học rút ra từ cúm Tây Ban Nha là phải phản ứng sớm, thận trọng khi nới hạn chế, nói với người dân sự thật. Thế nhưng, khi đối phó Covid-19, chính quyền Mỹ ban đầu coi nhẹ mức nguy hiểm của dịch, sau đó có những phản ứng liên bang hỗn loạn và không đồng nhất trong việc nới lỏng phong tỏa, Barry nhận xét.
"Chúng ta vốn đã xây dựng những kế hoạch, chi hàng tỷ USD để chuẩn bị cho kịch bản dịch bệnh, giao nhiệm vụ cho các cơ quan liên bang, nhưng cuối cùng, chúng ta vẫn chẳng thay đổi được gì", ông nói.
Phương Vũ (Theo AP)