Khi Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi Khí hậu (IPCC) công bố báo cáo mới nhất hồi tháng 8, nó chứa gần như toàn tin xấu. Các chuyên gia của IPCC kết luận nhiệt độ toàn cầu rất có thể sẽ tăng 1,5 độ C so với mức tiền công nghiệp trong vài thập kỷ tới và khí nhà kính do con người thải ra chính là thủ phạm.
Nhiệt độ Trái Đất ngày càng tăng sẽ khiến các hiện tượng thời tiết cực đoan như bão, lũ lụt, hạn hán... xảy ra thường xuyên hơn và dẫn đến một loạt tác động mạnh đe dọa hệ sinh thái, sinh kế và cuộc sống con người.
Tuy nhiên, báo cáo lưu ý rằng nhân loại vẫn chưa hết hy vọng. Nếu các quốc gia có hành động quyết liệt để loại bỏ nhiên liệu hóa thạch trong thập kỷ tới, con người có thể giữ cho nhiệt độ Trái Đất không tăng quá cao.
Các nhà hoạt động vì môi trường tuần hành hưởng ứng hội nghị COP26 tại Brussels, Bỉ, hôm 10/10. Ảnh: Reuters.
Đây là lý do Hội nghị Biến đổi Khí hậu 2021 của Liên Hợp Quốc (COP26) sẽ diễn ra tại Glasgow, Scotland, vào đầu tháng 11 được nhiều người ví là "cơ hội vàng cuối cùng" để cứu vãn khí hậu toàn cầu. Nhằm đảm bảo nhiệt độ toàn cầu không tăng quá 2 độ C như đã thống nhất trong Hiệp định Khí hậu Paris năm 2015, các nước cần hành động khẩn trương và tăng cam kết để đạt mức phát thải ròng bằng 0.
COP26 là hội nghị thượng đỉnh về khí hậu lớn nhất, quan trọng nhất hành tinh, được Liên Hợp Quốc tổ chức thường niên từ năm 1995, quy tụ đại diện của hầu hết các quốc gia trên thế giới thảo luận về những mục tiêu khí hậu cũng như tiến trình giảm phát thải. Những cuộc họp chính thức được gọi là "hội nghị các bên" (COP) và có hơn 190 thành viên đã ký Công ước khung của Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu (UNFCCC) năm 1992 tham dự.
UNFCCC là cột mốc quan trọng đầu tiên trong nỗ lực của thế giới nhằm giảm tác động của biến đổi khí hậu. Năm 1997, Nghị định thư Kyoto được thông qua, là thỏa thuận đầu tiên trên thế giới với mục tiêu giảm phát thải khí nhà kính. Tuy nhiên, Mỹ đã không tham gia vì Nghị định thư Kyoto không bao gồm các quốc gia phát thải lớn như Trung Quốc hay Ấn Độ. Cuối cùng, Nghị định thư đã không thể giúp thế giới giảm phát thải khí nhà kính.
Thỏa thuận chống biến đổi khí hậu quan trọng nhất hiện nay và chắc chắn sẽ được thảo luận nhiều nhất tại COP26 năm nay là Hiệp định Khí hậu Paris, hay "Hiệp định Paris", đạt được tại COP21 vào tháng 12/2015 tại thủ đô của Pháp.
Theo hiệp định mang tính ràng buộc pháp lý được 196 quốc gia ký kết này, các nước cam kết hạn chế tình trạng nóng lên toàn cầu ở mức "dưới 2 độ C" vào năm 2100, so với mức tiền công nghiệp (mức thường được xác định là nhiệt độ trung bình toàn cầu từ năm 1850 đến năm 1900).
"Hiệp định Khí hậu Paris là một thành tựu đáng kinh ngạc", Sarah Perkins-Kirkpatrick, nhà khoa học khí hậu tại Đại học New South Wales ở Canberra, Australia, đánh giá. "Đột nhiên, chúng ta được nhìn thấy hầu hết các quốc gia cùng nói rằng 'Đúng vậy, ta cần giới hạn ngưỡng nóng lên toàn cầu ở mức 1,5 hoặc 2 độ C'".
Để đạt được mục tiêu trên, thỏa thuận đặt ra điều kiện rằng các quốc gia phải đạt đỉnh về lượng phát thải khí nhà kính của họ càng sớm càng tốt và đạt mức phát thải ròng bằng 0 trong nửa sau của thế kỷ này. Các bên tham gia đã đồng ý với những mục tiêu giảm phát thải được gọi là "mức đóng góp do quốc gia tự xác định" (NDC).
NDC không phải do UNFCCC hay IPCC đặt ra mà do các quốc gia tự đề xuất, do đó chúng cần được "thương lượng" tại COP. Nhằm xây dựng hình ảnh và gây dựng danh tiếng tại hội nghị, các quốc gia có thể sẽ công bố những mục tiêu NDC đầy tham vọng. Mặt khác, Hiệp định Khí hậu Paris cũng đề ra một chu kỳ cập nhật để cải thiện NDC.
"Cứ 5 năm một lần, các quốc gia được yêu cầu cập nhật NDC và không chỉ có vậy, họ còn khiến chúng ngày càng trở nên tham vọng hơn", Malte Meinshausen, nhà khoa học môi trường tại Đại học Melbourne, Australia, cho biết.
Năm ngoái là thời điểm kết thúc chu kỳ 5 năm đầu tiên và các nước được cho là sẽ cập nhật NDC của mình cho giai đoạn 2025-2030 để đệ trình tại COP26. Theo Công cụ Theo dõi Hành động Khí hậu, một tổ chức nghiên cứu độc lập giám sát cam kết và hành động của các nước về cắt giảm khí thải, 89 nước đã cập nhật NDC, nhưng 71 nước thì chưa.
Hiệp định Khí hậu Paris đặt nền tảng cho hành động về biến đổi khí hậu. Nhưng trong 5 năm qua, khi nhiều nghiên cứu tập trung vào việc tìm hiểu sâu hơn về biến đổi khí hậu và ảnh hưởng của một thế giới đang nóng lên, NDC và những mục tiêu mà đa số các quốc gia đặt ra ban đầu cho năm 2030 đã được chứng minh là không đủ để ngăn nhiệt độ Trái Đất tiếp tục tăng thêm 2 độ C.
Hiệp định Khí hậu Paris lưu dấu hai con số 1,5 và 2 độ C trong nhận thức của công chúng, nhưng thực tế, chúng đã xuất hiện từ vài thập kỷ trước. Ý tưởng hạn chế tình trạng nóng lên toàn cầu ở mức 1,5 độ C đã được đưa ra tại COP16, diễn ra ở Cancún, Mexico, năm 2010. Chúng không phải những con số được đưa ra một cách ngẫu nhiên, mà căn cứ vào lý do khoa học lẫn thực tế, nhà khoa học tiên phong về khí hậu Michael Oppenheimer cho hay.
Nhưng từ sau COP21 ở Paris, sự khẩn cấp liên quan đến những con số này đã được đẩy lên một mức độ mới, bởi khoa học về biến đổi khí hậu chỉ mới được quan tâm đúng đắn hơn trong 6 năm qua.
"Nhiều nội dung khoa học mới đã được đưa ra sau Hiệp định Khí hậu Paris", Perkins-Kirkpatrick lưu ý.
Phần lớn những nội dung này được tổng hợp trong Báo cáo Đặc biệt của IPCC về Nóng lên Toàn cầu ở mức 1,5 độ C, hay SR15, công bố vào năm 2018. Báo cáo đi sâu vào những chi tiết về mức độ ảnh hưởng của tình trạng nóng lên toàn cầu ở mức 1,5 và 2 độ C, đồng thời tuyên bố rằng Trái Đất thực sự có thể ấm lên 1,5 độ C "trong khoảng thời gian từ năm 2030 đến 2052 nếu nhiệt độ tiếp tục tăng với tốc độ hiện tại".
Những nghiên cứu sâu hơn cho thấy tình hình thậm chí còn nghiêm trọng hơn. Trong báo cáo mới nhất từ IPCC, các nhà khoa học chỉ ra rằng Trái Đất đã ấm lên khoảng 1,1 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp. Theo đó, ngay cả với kịch bản lạc quan nhất, mức nhiệt tăng lên gần như chắc chắn sẽ đạt 1,5 độ C trước năm 2100. Tuy nhiên, nếu có hành động ngay lập tức và thực chất để giảm thiểu lượng khí thải carbon, chúng ta có thể kéo mức tăng nhiệt độ trung bình toàn cầu xuống dưới 1,5 độ vào cuối thế kỷ này.
Biểu tình chống biến đổi khí hậu ở thủ đô Washington, Mỹ, ngày 15/10. Ảnh: Reuters.
Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu Trái Đất nóng lên 2 độ C? Thay đổi nhỏ này có thể tạo ra những khác biệt rất lớn. Theo báo cáo mới đây của IPCC, cứ nửa độ tăng thêm của Trái Đất có thể làm gia tăng cường độ nắng nóng, lượng mưa và hạn hán.
Muốn tránh những tác động tồi tệ nhất của cuộc khủng hoảng khí hậu đòi hỏi tất cả các nước tham gia Hiệp định Khí hậu Paris phải giảm lượng khí thải carbon nhanh chóng, trong vòng một thập kỷ tới.
Thời điểm diễn ra COP26 quan trọng vì hai lý do. Đầu tiên, đây là cơ hội sớm nhất để các bên ký kết Hiệp định Khí hậu Paris gặp mặt và thảo luận về các NDC được cập nhật. Meinshausen nhấn mạnh thêm rằng nhiệm vụ trước mắt là đưa khí thải và NDC vào "quỹ đạo đi xuống".
Những nước phát thải carbon nhiều nhất hiện nay là Trung Quốc, Mỹ, Ấn Độ, Nga và Nhật Bản. Liên minh châu Âu (EU) xếp hạng ba.
Một số quốc gia trong nhóm này đang cố gắng dẫn đầu nỗ lực giảm phát thải. Sau khi tái gia nhập Hiệp định Khí hậu Paris trong năm nay, chính phủ Mỹ đã đệ trình một trong những mục tiêu giảm phát thải tổng thể tham vọng nhất, song vẫn thiếu chương trình hành động cụ thể nhằm hạn chế tình trạng nóng lên toàn cầu ở mức 1,5 độ C. Vương quốc Anh cũng có động thái tương tự, đưa ra mục tiêu giảm phát thải năm 2030 phù hợp với mục tiêu đạt mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.
Theo chuyên gia Meinshausen, NDC của Trung Quốc và Ấn Độ sẽ rất được chú ý tại COP26.
Dù Trung Quốc gần đây được hoan nghênh vì quyết định ngừng tài trợ các dự án điện than mới ở nước ngoài, họ vẫn giữ các mục tiêu khí hậu ở mức thấp. Ấn Độ chưa cập nhật NDC mới, nhưng một số nguồn tin nói rằng New Delhi sẽ tiết lộ cam kết của mình tại COP26.
Lý do thứ hai khiến COP26 quan trọng là tình trạng thiếu công bằng trong cam kết khí hậu giữa các nước.
"Không phải ai cũng có mức phát thải khí nhà kính như nhau", Saleemul Huq, giám đốc Trung tâm Quốc tế về Phát triển và Biến đổi Khí hậu, cho hay. "Các quốc gia giàu đã đốt nhiên liệu hóa thạch trong cuộc cách mạng công nghiệp và hơn thế nữa, bơm một lượng cực lớn carbon và khí nhà kính vào bầu khí quyển. Những nước nghèo không đóng góp mức phát thải tương đương vậy nhưng họ lại là nạn nhân chính của cuộc khủng hoảng khí hậu".
Hiệp định Paris cũng chứa những điều khoản yêu cầu các nước phát triển hỗ trợ những quốc gia đang phát triển giải quyết khủng hoảng khí hậu, bên cạnh hỗ trợ về tài chính. Đến năm 2020, mục tiêu đặt ra là cung cấp 100 tỷ USD mỗi năm để giúp giảm thiểu phát thải khí nhà kính hoặc xây dựng các chiến lược thích ứng. Nhưng những quốc gia phát triển tham gia hiệp định đã không thể đạt đồng thuận về vấn đề đó. COP26 được coi là một dấu mốc quan trọng nhằm duy trì và củng cố những cam kết này.
Giới khoa học tỏ ra lạc quan, tin tưởng rằng COP26 hoàn toàn có khả năng mang tới bước tiến tích cực tiếp theo trong nỗ lực duy trì nhiệt độ toàn cầu tăng dưới 2 độ C.
"Chúng ta có thể vẫn vượt ngưỡng 1,5 độ C nhưng không quá nhiều", Meinshausen nhận định. "Và nếu một tương lai như thế diễn ra, mọi kỳ vọng sẽ được đặt trên vai COP26".
Vũ Hoàng (Theo CNET)