Năm 2004, tốt nghiệp ngành tài chính kế toán (Đại học An Giang), chị Dịu xin vào ngân hàng, 9 năm sau chuyển qua công ty tài chính với thu nhập hơn 2.000 USD. Công việc mới giúp cô tiếp xúc nhiều lao động tha hương vì ở quê nhà không có công việc ổn định. Cô gái quê huyện Tri Tôn nhói lòng khi chứng kiến nhiều mảnh đời công nhân chật vật xứ người, con cái phải gửi ông bà chăm sóc.
Một lần dùng thử đường thốt nốt nhập từ Thái Lan, cô nảy ra ý định chiếm lĩnh thị trường trong nước mặt hàng này, sau đó sẽ xuất khẩu. Nếu khởi nghiệp thành công, cô còn tạo thêm việc làm cho người dân quê hương.
Đường thốt nốt được người dân giao đến xưởng chế biến của Chau Ngọc Dịu. Ảnh: Ngọc Tài
Thốt nốt là loài cây biểu trưng của tỉnh An Giang. Cây có tuổi thọ trên 100 năm, hơn 30 năm tuổi mới cho trái nên người địa phương thường ví là "cây ông trồng cháu hưởng". Huyện Tri Tôn và Tịnh Biên có gần 70.000 cây thốt nốt, mỗi năm thu hoạch khoảng 8.000 tấn đường.
Đường thốt nốt làm từ mật hoa thu trên cây. Mật nấu trên bếp để tách nước, tiếp tục đánh bằng máy cho dung dịch sệt lại màu vàng óng. Loại đường này khó đổ khuôn nếu không phối với đường cát, song cách làm này khiến sản phẩm mất mùi thơm và vị ngọt thanh đặc trưng.
Đầu năm 2017, được một số bạn bè ủng hộ, Dịu về quê tìm hiểu quy trình sản xuất đường thốt nốt của nông dân. Cô vạch ra công đoạn cần cải tiến để nâng cao chất lượng, giữ nguyên vị của mật thốt nốt, gồm: Không sử dụng phụ gia bảo quản, nấu mật không quá 10 giờ sau khi thu, không dùng nhựa tái chế hứng mật, vệ sinh dụng cụ trước, sau khi lấy mật để loại bỏ vi sinh vật.
Ngoài ra, lò nấu mật cần cao ráo, nhiên liệu đốt tránh ám mùi, không mua mật tại vùng đất bị nhiễm kim loại nặng. Nông dân tuân thủ quy trình sẽ được thu mua mật đường đã nấu với giá cao gấp 2,5 lần. Khấp khởi với bao dự định, Dịu bị "tạt gáo nước lạnh" vì nông dân từ chối hợp tác. Bởi quy trình mới đòi hỏi người chồng leo thốt nốt hai ngày một lần, vợ mất gấp đôi thời gian nấu đường.
Nông dân lấy mật hoa thốt nốt. Ảnh: Nguyễn Khánh
Cô ngược xuôi khắp các vùng trồng thốt nốt thuyết phục người dân, phân tích những mặt được mà quy trình mới mang lại. Sau gần một tháng, Dịu tìm được bốn đối tác cả vợ và chồng đồng lòng. Tuy nhiên, lúc này cô lại đối diện khó khăn kỹ thuật vì việc tách đường nguyên chất không hề dễ dàng. Người có kinh nghiệm lý giải đường làm từ mật hoa thốt nốt chỉ có thể tách mật bằng phương pháp ly tâm, trộn với đường mía mới có thể cô đặc.
Mặc bao ý kiến bàn lùi, Dịu vẫn quyết tâm thực hiện ý định của mình. Từ lượng đường thu mua của người dân cô dùng đủ cách để sên (nấu trên chảo nóng) đến khi đường tơi ra, khô lại thành hạt nhỏ nhưng khi thì khét, lúc mất hết hương vị. Để làm ra mẻ đường 10 kg, cô mất gần một tháng "nhốt mình trong bếp".
Xong mẻ sản phẩm tự mình sao chế, cô ghi ra những công đoạn, tìm đến các chuyên gia cơ khí đặt máy móc, tiến hành sản xuất công nghiệp. Song tất cả đều từ chối vì độ phức tạp của thành phẩm. Cô mất gần hai năm mới tìm máy sấy phù hợp. Quá trình thực hiện, không ít lần cô bị stress, hoài nghi về bản thân.
Cuối năm 2020 thông qua một bài nghiên cứu công bố trên tạp chí khoa học bên Thái, Dịu hiểu hơn về đặc tính mật hoa thốt nốt. Sau đó, một chuyên gia người Việt sống ở Australia đồng ý hợp tác với cô để nghiên cứu sản phẩm cho dự án. Nghiên cứu này đã chỉ ra được phương pháp sấy phù hợp, bột đường thốt nốt giữ được hương vị tự nhiên, nguyên chất 100%.
Trái ngọt cuối cùng cũng đến khi cô mang mật đường thốt nốt tham dự cuộc thi Great Taste Awards tổ chức ở Anh cuối năm 2019, nhận được giải hai sao (cao nhất ba sao) - giải thưởng này được xem như "Oscar trong thế giới ẩm thực". Trước Dịu, chỉ có hai đơn vị trên thế giới đạt đạt giải cho sản phẩm cùng loại.
Chau Ngọc Dịu với sản phẩm từ đường thốt nốt. Ảnh: Ngọc Tài
Tại quê nhà, sản phẩm đường thốt nốt đạt chứng nhận OCOP (mỗi xã một sản phẩm). Từ thành công đó, cô bắt đầu có những đơn hàng đầu tiên xuất sang Hà Lan, Phần Lan, Anh... với nhiều tiêu chuẩn chất lượng khắt khe. Cô cũng đặt chi nhánh của công ty ở Hà Lan để tiện đẩy mạnh xúc tiến thương mại.
Hiện, mỗi năm cô xuất ra thị trường khoảng 3,6 tấn đường, thu hơn 1,2 tỷ đồng, gấp 6 lần doanh số của năm 2017-2018 mới khởi nghiệp. Mức này chưa giúp cô thu hồi vốn đầu tư, song công việc ngày càng thuận lợi, mở ra hướng làm ăn lâu dài, tạo công việc cho hàng chục hộ gia đình người Khmer, bao tiêu một phần đầu ra cho mặt hàng đường thốt nốt ở quê nhà.
Ngọc Tài